Motyw zazdrości i zawiści w literaturze i filmie

Zazdrość to emocja wyrażana wobec drugiego człowieka, która wiąże się z chęcią posiadania nad nim kontroli, pragnieniem bycia lepszym od niego lub żądzą posiadania więcej niż on. Powszechnie postrzega się ją jako uczucie negatywne, ponieważ często korelują z nim takie zachowania jak agresja, brak zaufania lub zawiść. W skrajnych sytuacjach zazdrość może stać się nawet przyczyną zbrodni, jednak kiedy przybiera łagodne rozmiary, da się ją wykorzystać jako motywator do działania i czynnik sprzyjający samorozwojowi. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam dokładniej przeanalizować tę emocję, opierając się na wybranych dziełach literackich. Na ich podstawie omówię sposób funkcjonowania motywu zazdrości.

Odyseja

Pierwszym dziełem, od omówienia którego chciałbym rozpocząć swoje rozważania, będzie „Odyseja”. Epos Homera przedstawia dzieje tytułowego bohatera – Greka przez 10 lat powracającego z wojny trojańskiej. W trakcie podróży do domu musi stawić czoła wielu niebezpieczeństwom i przeciwnościom losu, jednak wizja ujrzenia żony i syna daje mu determinację do walki. W czasie dwudziestu lat nieobecności ukochana Odysa – piękna Penelopa – pozostaje mu całkowicie wierna, mimo że liczni zalotnicy starają się zdobyć jej względy.

Mężczyźni pragnący wziąć ją za żonę raz po raz przekonują, że mąż zginął na wojnie i już nie powróci, jednak ona w to nie wierzy i przez lata jest lojalna wobec Odyseusza. Kiedy główny bohater w końcu powraca do rodzinnego domu, podczas zorganizowanego przez Penelopę konkursu, który ma wyłonić dla niej męża, z zazdrości zabija wszystkich jej zalotników oraz ich sługi. Robi to z wielką wściekłością i bez najmniejszych oznak litości, nie mogąc znieść faktu, że próbowali odebrać mu ukochaną kobietę. Jego zbrodnia przeciwko adoratorom żony z całą pewnością wynika z zazdrości i nienawiści wobec nich.

Z obrzydzeniem nazywa ich rozpustnikami, lubieżnikami i zamierza ich ukarać za występki przeciwko Penelopie oraz próbę zagarnięcia jego rodzinnego majątku. Mimo że zbrodnia Odyseusza jest okrutna i wynika z zazdrości, to widz mu kibicuje i utożsamia się z jego działaniami. Niechęć czytelnika nie skupia się bowiem na brutalnym, ale wiernym i sprawiedliwym Odysie, lecz na cynicznych i samolubnych zalotnikach, którzy pod jego nieobecność podstępnie próbowali odebrać mu żonę. Można więc stwierdzić, że mimo wszystko jego zazdrość jest usprawiedliwiona i da się ją zrozumieć, choć trzeba przyznać, że jej skutki są tragiczne.

Balladyna

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Balladyna”. W tym przypadku zazdrość dotyczy jednej z fantastycznych postaci – nimfy o imieniu Goplana na zabój zakochanej w pewnym wieśniaku – Grabcu. Jej miłość okazuje się jednak nieszczęśliwa, bo Grabiec nie odwzajemnia jej uczucia, którym obdarza z kolei Balladynę. Goplana nie może się z tym pogodzić, ponieważ po pocałunku uważa, że Grabiec należy do niej i żadna inna kobieta mieć go nie może. Mimo przyrzeczenia danemu nimfie i pomimo ostrzeżeń z jej strony mężczyzna nocą spotyka się z Balladyną, w efekcie czego rozzłoszczona Goplana zamienia go w płaczącą wierzbę. Jej zazdrość objawia się poprzez pragnienie posiadania Grabca na własność i niedzielenia się z nim nikim. Fantastyczna istota jest o niego tak zazdrosna, że nie tylko zakazuje mu spotykać się z innymi kobietami, ale nawet każe go śledzić swoim sługom.

Widać zatem, że wielka, nieodwzajemniona miłość prowadzi Goplanę do chorobliwej zazdrości, co z kolei skutkuje zemstą na kochanku i zamianą go w płaczącą wierzbę. Jej zazdrość może być jednak usprawiedliwiona, bo przecież Grabiec poprzez pocałunek zgodził się na to, że na zawsze będzie jej. Zazdrość Goplany to efekt nieszczęśliwego uczucia i chęci bycia kochaną. Można ją porównać do postawy tytułowej bohaterki – Balladyny – która z zazdrości zabija siostrę, bo w trakcie konkursu o serce księcia udało się jej uzbierać więcej malin niż siostrze. Nie mogąc zaakceptować, że Alina szybciej i bardziej sprawnie zebrała owoce, dzięki czemu zasiądzie na tronie, Balladyna zadaje jej śmiertelny cios sztyletem i w efekcie wychodzi za mąż za księcia Kirkora.

Amadeusz – film Milosa Formana

Również w filmie Miloša Formana pod tytułem „Amadeusz” poznajemy historię pewnej zazdrości. Historię opowiedzianą z perspektywy czasu przez głównego jej bohatera, włoskiego kompozytora Antoniego Salierii. Poznajemy bohatera, gdy po nieudanej próbie samobójczej trafia do szpitala psychiatrycznego. Tam odwiedza go młody ksiądz, który stara się namówić mężczyznę do wyznania swoich grzechów. Salieri rozpoczyna opowieść o swoim życiu, w którym od samego początku przewija się postać Wolfganga Amadeusza Mozarta.

Salierii w swojej opowieści przedstawia życie Mozarta jako całkowite przeciwieństwo swojego. Kiedy w dzieciństwie Włoch żył w małej mieścinie i nie mógł marzyć o innej przyszłości, jak przyszłość kupca, Mozart komponował swoje pierwsze utwory i grał przed koronowanymi głowami Europy. Kiedy Salieri po latach wyrzeczeń i ciężkiej pracy zostaje kompozytorem na dworze wiedeńskim, jego sukces zostaje przyćmiony przyjazdem Mozarta. Dopóki jednak bohater filmu nie poznaje Amadeusza osobiście, nie możemy mówić o zazdrości. Był to zdecydowanie podziw dla twórczości i osiągnięć Mozarta.

Gdy jednak słynny kompozytor okazuje się wulgarnym i rozwiązłym młodzieńcem, Salieri zostaje wyprowadzony z równowagi. Mozart nie tylko wchodzi na wywalczone przez Włocha terytorium, ale także zabiera mu rzeczy ukochaną. Aby zrozumieć zazdrość Włocha, trzeba zauważyć, że był on bardzo religijny. W dzieciństwie gorąco modlił się o realizację swoich marzeń. Spełnienie ich uważał za dar Boga, lecz gdy widzi, że większy talent został dany niedojrzałemu Mozartowi, który niczego nie poświęcił Bogu, buntuje się i od tego momentu bohater robi wszystko, by zniszczyć Mozarta, a co za tym idzie pokazać Bogu, jak złego dokonał wyboru.

Do czego zatem prowadzi zazdrość w tej historii? Salieri stara się sabotować wszystkie opery Mozarta, wykorzystując do tego zakazy cenzorskie cesarza. Stara się także utrudnić kompozytorowi utrzymanie rodziny i rozsiewa w Wiedniu plotkę, która przedstawia Mozarta jako dłużnika i hulakę, przez co obmawiany nie może znaleźć uczniów i zarobić na rodzinę. Przez cały czas jednak Salieri udaje przed Amadeuszem jego wiernego wielbiciela i przyjaciela. Mozart, przekonany o swoim talencie, w Wiedniu za sprawą podstępów Antoniego nie zostaje uznany. Jego opery są zdejmowane ze sceny lub krytykowane za zbyt dużą ilość nut.

Nie może znaleźć uczniów, którzy zapewnili by mu byt, a po śmierci ojca odchodzi od zmysłów i pogrąża się w pijaństwie. W efekcie Salieri doprowadza swoim prześladowaniem do śmieci kompozytora i przy tej śmierci mu towarzyszy. Mozart umiera w przekonaniu, że Włoch był jedyną osobą, która rozumiała jego twórczość. Widać zatem, że w filmie Milosa Formana zazdrość jest motorem napędowych działań głównego bohatera i głównym czynnikiem kształtującym jego plany życiowe. Z jednej strony może się ona wydawać zrozumiała z uwagi na poczucie niesprawiedliwości pracowitego, bogobojnego i ambitnego Salierego w stosunku do infantylnego i bezbożnego, ale genialnego Mozarta.

Widać, że zazdrość aż zżera Salierego, nie potrafi sobie z nią poradzić i prowadzi do nienawiści, co z kolei upodabnia ją do postawy Balladyny. Ponadto w każdym z wymienionych dzieł zazdrość kończy się śmiercią osoby, o którą główni bohaterowie są zazdrośni. Należy jednak zauważyć, że w odróżnieniu od Balladyny Salieri nie jest zbrodniarzem i z powodu zazdrości nie zabija drugiego człowieka, co z kolei przywołuje na myśl postawę Goplany.

Podsumowanie

Omówione dziś przeze mnie dzieła udowadniają, że motyw zazdrości ukazują ją jako niezwykle silną emocję, która włada bohaterami literackimi i kształtuje ich decyzje moralne. Często sprawia, że tracą nad sobą panowanie i postępują w sposób impulsywny i nierozważny. Zazdrość włada bohaterami i wynika z wielu różnych czynników, takich jak osobista ambicja, chęć dorównania i świadomość niższości wobec drugiej osoby, miłość lub poczucie niesprawiedliwości. Warto zauważyć, że nierzadko zazdrość prowadzi do nienawiści, złych emocji, a czasem nawet śmierci. Ponadto należy zwrócić uwagę na fakt, że motyw zazdrości skupia się skutkach działań ludzi, którzy się nią kierują.