Monologi literackie – opisz ich role i funkcje w utworze

Monolog to specyficzny rodzaj wypowiedzi, polegający na tym, że podmiot zwraca się sam do siebie i wygłasza przemowę bez świadków lub bez świadomości ich obecności. Monolog to najpełniejszy wyraz wewnętrznego „ja”, ponieważ w jego trakcie człowiek może być całkowicie szczery z uwagi na fakt, iż przed nikim nie musi niczego udawać. Ten typ wypowiedzi jest szczególnie popularnym w literaturze, gdzie często występują wielkie monologi, które mają bardzo duże znaczenie dla fabuły danego dzieła. Przeważnie okazują się one momentami zwrotnymi w życiu i chwilami najbardziej autentycznych wyznań głównych bohaterów.

Hamlet

W dramacie Szekspira występuje wiele monologów, jednak ja skupię się wyłącznie na tym najbardziej znanym, zaczynającym się od słów „Być albo nie być – oto jest pytanie”. Pojawiają się on w scenie 1. aktu III, kiedy tytułowy bohater podąża w stronę izby Ofelii. Wyraźnie przygnębiony tragicznymi zdarzeniami związanymi ze śmiercią ojca, zaczyna rozmyślać nad sensem ludzkiej egzystencji oraz tym, co czeka nas po śmierci. Zastanawiając się, czy nie popełnić samobójstwa, pyta sam siebie, która z dróg jest lepsza: aktywne działanie na rzecz jakichś doczesnych spraw i bunt przeciwko złu czy poddanie się i skazanie się na śmierć.

Hamlet głowi się, czy życie w złym, ale jednak dobrze znanym świecie jest bardziej odpowiednie od pójścia w nieznane, czyli od śmierci. Stamtąd nikt bowiem nie wrócił, dlatego nie wiadomo, co kryje się po tamtej stronie. Wybór pomiędzy życiem a samobójstwem jest więc nie do rozstrzygnięcia, ponieważ śmierć pozostaje ciągle wielką zagadką i stanowi zbyt duże ryzyko, aby w jej imię poświęcać życie. Hamlet dochodzi do wniosku, że bezpieczniejszą i lepszą drogą dla człowieka jest pozostanie przy życiu i aktywne buntowanie się przeciwko złu i cierpieniu.

Gdyby było bowiem wiadomo, że samobójstwo stanowi ucieczkę od codziennych udręk i problemów, to każdy by się na nie decydował, co paradoksalnie wykluczałoby sens egzystowania w doczesnym świecie. Absurd polegający na tym, że strach przed nieznaną śmiercią zmusza nas do życia, według Hamleta, dowodzi, że jako ludzie, jesteśmy tchórzami i trwamy na ziemi pomimo całego zła, jakie nas otacza. Powyższy monolog sprawia, że tytułowy bohater dramatu Szekspira wybiera życie i aktywną walkę ze złem, które symbolizowane jest przez zabójstwo ojca. Wniosek dotyczący tego, że mimo wszystko lepiej żyć i działać niż wybierać się w nieznaną śmierć, w dużej mierze daje Hamletowi nadzieję i nadaje sens jego planom zidentyfikowania zabójcy króla.

Romeo i Julia

Innym dziełem Szekspira, w którym mamy do czynienia z wielkim monologiem, jest „Romeo i Julia”. Tytułowa bohaterka po spotkaniu z ukochanym wychodzi na balkon i wygłasza płomienną przemową dotyczącą swojego uczucia. Z radością wspomina chwilę, w której się poznali i która była momentem narodzin jej wielkiej miłości. Za pomocą podniosłego i pełnego emocji monologu Julia pieszczotliwie zwraca się do Romea, mimo że jest przekonana, iż on nie słyszy jej słów, choć w rzeczywistości obserwuje ją w pobliskich krzakach.

Nazywa go swoim jedynym aniołem i zachwyca się jego urodą, jednak ma świadomość, że uczucie może szybko się skończyć, co napawa ją smutkiem. Mimo to Julia jest przekonana, że nawet gdy ich uczucie nie będzie mogło być spełnione, to i tak będzie stale myślała o Romeo, gdyż zawsze będzie on w jej sercu. Dziewczyna przyznaje, że niezależnie od tego, jak długo ma trwać ich miłość, ona nigdy jej nie zapomni i po wsze czasy będzie wspominać piękne chwile, które spędziła z ukochanym. Julia mówi ponadto, że nawet śmierć nie zniszczy ich uczucia oraz poprzez idealizację Romea udowadnia, że jest on dla niej najważniejszy.

Namiętny monolog tytułowej bohaterki przerywa sam Romeo, w efekcie czego Julia początkowo wpada w zakłopotanie i zawstydzenie, aby następnie zaplanować wspólny ślub. Widać więc, że jej przemowa ma ogromne znaczenia dla fabuły utworu i utwierdza ukochanego, że jego miłość jest odwzajemniona. Monolog głównej bohaterki należy traktować jako wyraz najwyższych, najczystszych i najbardziej autentycznych uczuć, jakie mogą żywić do siebie ludzie. Stanowi on dowód na wielkie zauroczenie czy wręcz zaślepienie miłosne Julii, które doprowadza ją i Romea do ostatecznych decyzji życiowych.

Kordian

Równie znanym romantycznym monologiem jest przemowa Kordiana na górze Mont Blanc. Rozgrywająca się na górze Mount Blanc piąta scena drugiego aktu tego romantycznego dramatu stanowi jeden z ważniejszych momentów w całym utworze. W tym miejscu tytułowy bohater przechodzi metamorfozę z rozczarowanego światem marzyciela w zdeterminowanego idealistę, dla którego najważniejszą wartością w życiu jest ojczyzna. Kordian wybiera górę Mount Blanc jako miejsce swojego wielkiego monologu z uwagi na to, że jest to najwyższy szczyt w Europie, toteż z jego poziomu najłatwiej dosięgnąć istoty Boga.

W tym miejscu główny bohater dostępuje wielkiego natchnienia i uświadamia sobie, że ojczyzna jest dla niego najważniejszą wartością. Dzięki bliskości Boga pojmuje, że walka o dobro narodu to najwyższy cel, w imię którego chce poświęcić wszystkie swoje dążenia. Odrzuca złe doświadczenia wyniesione z podróży po Europie i pokazuje romantyczną pewność siebie graniczącą z pychą. Wie, że walka o Polskę może przynieść cierpienie i śmierć, jednak nawet to go nie powstrzymuje. Monolog Kordiana to moment kulminacyjny w jego życiu, zmieniający je całkowicie i sprowadzający na nowe tory.

W jego trakcie bohater pojmuje, że idealistyczne, młodzieńcze marzenia mają niewiele wspólnego z rzeczywistością, a celem jego egzystencji powinna być aktywna walka o ojczyznę. Tym samym Słowacki polemizuje z mickiewiczowską ideą mesjanistyczną, wskazując, że aktywne i buntownicze działanie przeciwko carskiej Rosji jest bardziej odpowiednim wyjściem aniżeli pokorne przyjmowanie cierpienia.

Podczas monologu na Mount Blanc powstaje więc idea Polski jako Winkelrieda narodów, która nakazuje aktywne i bezwzględne działanie w imię ojczyzny. Podsumowując, natchniona przemowa Kordiana stanowi kulminacyjny moment w dramacie Słowackiego i jest chwilą wielkiej metamorfozy głównego bohatera, przeistaczającego się z naiwnego młodzieńca w zbuntowanego patriotę.

Podsumowanie

Monologi mają ogromne znaczenie w kontekście fabuły i w dużym stopniu wpływają na postawy oraz decyzje życiowe bohaterów. Często stanowią wyraz ich światopoglądu i pokazują, jakie wartości są dla nich najważniejsze. Znamienny jest fakt, że monologi wygłaszają przede wszystkim jednostki wyjątkowe, skrajni idealiści i osoby gotowe do największych poświęceń w celu realizacji zamierzonych planów. W kontekście wniosku należy również zauważyć, że monologi pojawiają się w głównej mierze w dramatach, przy czym szczególnie popularne były w dramatach szekspirowskich i romantycznych. Ponadto warto zaznaczyć, że tematem wszystkich monologów zawsze są wyższe wartości i podniosłe ideały, takie jak miłość, ojczyzna, sens życia czy sprawiedliwość.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Słowacki Juliusz., Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412,
2) Szekspir William, Hamlet, Kraków, Zielona Sowa, 2008, ISBN 9788374356718,
3) Szekspir William, Romeo i Julia, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2001, ISBN 8385904247.

II Literatura przedmiotu:
1) Kalinowska Maria, Mowa i milczenie: romantyczne antynomie samotności, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 279, ISBN 830601619X,
2) Monolog, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, s. 574-576, ISBN 8304035211.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Wielkie monologi mają bardzo duże znaczenie dla fabuły danego utworu i często okazują się jego punktami kulminacyjnymi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Hamlet”: monolog na temat sensu ludzkiej egzystencji i strachu przed śmiercią; przemowa, która daje Hamletowi siłę do działania.
b) „Romeo i Julia”: płomienny monolog na balkonie, który stanowi wyraz najwyższych uczuć Julii do Romea; monolog, który pieczętuje uczucie dwojga bohaterów.
c) „Kordian”: monolog na górze Mont Blanc, podczas którego Kordian przechodzi wewnętrzną metamorfozę i z młodzieńczego idealisty przeistacza się w odważnego i zaangażowanego patriotę.

3. Wnioski:
a) Monologi bohaterów literackich mają ogromny wpływ na ich życie i są wyrazem ich światopoglądu, postawy życiowej oraz wartości, w które wierzą.
b) Tematem monologów są wyższe wartości i podniosłe ideały, takie jak miłość, ojczyzna i sens życia.
c) Monologi najczęściej występują w dramatach i wygłaszane są przez skrajnych idealistów ślepo wierzących w wyznawane przez siebie wartości.