Pan i sługa w literaturze – przedstaw funkcjonowanie motywu

Tematem mojej prezentacji jest motyw pana i jego sługi. Swoje rozważania omówię, korzystając z różnych dzieł pochodzących z kilku epok literackich. Przykłady, na które się zdecydowałam, pozwolą w pełni zobrazować wybrany temat. W swoich wywodach postaram się wskazać na ewolucję tegoż motywu, ale także wielorakie ujęcie w poszczególnych pozycjach literackich. Rozpoczynając prezentację, należy zwrócić uwagę na to, że istnieje kilka rodzajów postaw sługi wobec Pana.

Najpopularniejszym i najczęściej występującym w literaturze jest postawa wiernego sługi. Jest ona najczęściej spotykana i opisywana w książkach różnych epok. Sługa był również lojalnym przyjacielem. Jego rola w była bardzo duża, niejednokrotnie funkcjonował w domostwie na równi z członkami rodu. Rzadziej historia literatury pokazuje nielojalne i niewierne sługi, jednak nie należy zapominać o ich istnieniu. Postawa Pana wobec sługi także bywała różna. Zazwyczaj opierała się ona na lojalności i szacunku, lecz trzeba też pamiętać o wielu przypadkach wielkiej niesprawiedliwości i okrutności w stosunku do poddanych.

Księga Hioba

Pierwszym omawianym przeze mnie dziełem będzie Księga Hioba. Jest to księga Starego Testament, w której tytułowy bohater to majętny mężczyzna w sile wieku. Żyjący w krainie Us Hiob poddany zostaje bardzo ciężkiej próbie. Pomiędzy nim a Bogiem pojawia się szatan, który na różne sposoby testuje trwałość ich relacji. W omawianym dziele najwierniejszym ze sług Boga jest właśnie Hiob. Pewny miłości i lojalności swojego poddanego Stwórca bez wahania zgadza się na układ, jaki proponuje diabeł. Pozbawia Hioba majątku, zdrowia, ale także rodziny. Sługa traci wszystko, co posiada, ale i to, co kocha najbardziej.

W tym właśnie miejscu przejawia się najwspanialsza postawa sługi wobec swojego Pana. Przede wszystkim jest on wierny i przepełniony dobrocią. Nie trafi nadziei na odzyskanie tego, co kocha. Księga Hioba niszczy poniekąd nasze wyobrażenie o harmonii panującej pomiędzy Bogiem, a jego poddanym. Na pierwszy rzut oka Bóg wydaje się nam niesprawiedliwy i nielojalny wobec Hioba. W ten sposób zakwestionowany jest tradycyjne przyczynowo – skutkowe myślenie. Polega ono na tym, że cierpienie jest wyłącznie karą za grzechy. Analizując tę Księgę, zauważamy, że w jej finale Hiob otrzymuje nagrodę za swoje cierpienia. Bóg okazuje wobec niego łaskę i rekompensuje straty, jakie poniósł jego sługa.

Romeo i Julia

Drugim omawianym przeze mnie dziełem literackim jest dramat pt.: Romeo i Julia autorstwa Williama Shakespeare. Jest to pochodzący z doby Renesansu utwór, w którym również zobrazowany został portret Pana i jego sługi. W tym przypadku wierną służącą rodziny Kapuletich była Marta. Warto pamiętać o tym, że Marta zajmowała się Julią od jej najmłodszych lat. Państwo Kapuletti nie dysponowali czasem na zajmowanie się córką, dlatego też większość obowiązków przejęła Marta.

Kobieta miała spore doświadczenie w opiece nad dziećmi. Przywiązywała się do nich bardzo i kochała jak swoje własne. Niania stała się powierniczką Julii, ale także jej przyjaciółką. Znała wszystkie tajemnice młodej dziewczyny i ze staraniem ich strzegła. Najważniejsze dla starszej kobiety było to, aby jej wychowanka miała wszystko to, czego zapragnie. Pomagała Julii w potajemnych spotkaniach z ukochanym Romeo. W swojej roztropności pragnęła jednak, aby jej podopieczna wyszła za mąż za Parysa. Wiedziała bowiem, że młodzieńcze uczucie kochanków nie będzie miało przyszłości.

Na przykładzie Romeo i Julii możemy zaobserwować, jak wygląda relacja pomiędzy Panem a sługą. Jest ona bardzo specyficzna. Obserwujemy tutaj bowiem niezwykle oddaną postawę Marty w stosunku do jej Pani. Wydaje się wręcz, że Marta jest członkiem rodzinny Kapulettich. Przez swoją długoletnią posługę zna i kocha wszystkich z rodu. Marta również dla Julii jest kimś wyjątkowym. Dziewczyna docenia jej starania i poświęcenie. Kocha swoją nianię i jest jej wdzięczna za okazaną pomoc. Z pewnością relacja ta wykracza ponad stereotypowe wyobrażenie o Panu i słudze.

Don Kichot z La Manchy

Inny omawiany przeze mnie przykład pochodzi z epoki Baroku. Mianowicie chciałam zatrzymać się chwilę nad interpretacją Don Kichota autorstwa Miguela de Cervantesa. W powieści tej na zasadzie przeciwieństwa ukazane są postaci Don Kichota i jego giermka Sanczo Pansa. Na wstępie warto zdefiniować pojęcie giermka, które jest niezwykle ważne przy interpretacji powieści Miguela de Cervantesa. Giermkami zostawali przede wszystkim młodzi chłopcy z rodów szlacheckich. Byli wysyłani na dwór seniora, aby tam uczyć się ówczesnych sztuk walki. Odpowiedzialni byli m.in. za odpowiednie utrzymanie broni oraz zbroi swojego Pana. Starali się także, aby podczas bitwy niczego mu nie brakowało.

Giermkiem Don Kichota był właśnie wyżej wspomniany Sanczo Pansa. Był to prosty człowiek, zupełne przeciwieństwo swojego Pana. W swoim zachowaniu cechował się przede wszystkim zdrowym rozsądkiem, nie ulegał także złudnym fantazjom Don Kichota. Wielokrotnie to właśnie dzięki jego zdolnościom doskonałego obserwatora uratowane zostało życie Don Kichota. Pomimo wielu odmienności Sancho Pansa jest wiernym i oddanym sługą Don Kichota. Choć że ich relację dalekie są od przyjaźni, to bohaterowie potrafią się dogadać i współpracować ze sobą. Wydaje się także, że wzajemnie się uzupełniają. Ponadto warto zauważyć, że w tym przypadku paradoksalnie to sługa okazuje się człowiekiem przewyższającym swojego pana pod względem sprytu i intelektu, ponieważ Sancho Pansa w odróżnieniu od Don Kichota patrzy na świat chłodnym okiem, dzięki czemu niejednokrotnie ratuje go z opresji.

Pan Tadeusz

Kolejnym przykładem, o którym chciałabym wspomnieć, będzie Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Jest to poemat pochodzący z epoki Romantyzmu pełniący funkcję polskiej epopei narodowej. Jednym z wątków, jakie zostały poruszone w tym dziele, jest motyw Pana i jego sługi. Kwestię tę zaprezentowano na przykładzie Stolnika Horeszki i jego sługi Gerwazego Rębajło. Na samym początku zwróćmy uwagę na fakt, że Gerwazy był szlachcicem. Przedstawiony został nam jako starszy, aczkolwiek bardzo energiczny i pełen werwy mężczyzna. Jego życie opisane w jest wielu miejscach poematu.

Gerwazy to drugoplanowa postać, która jednak miała ogromne znaczenie w dziejach rodziny Horeszków oraz Sopliców. Nazywany Klucznikiem, Mopankiem lub Scyzorykiem mężczyzna był służącym w zamku Stolnika Horeszki. Był wiernym sługą swego Pana, którego kochał i bronił ze wszystkich sił. Znany z waleczności i zamiłowania do walki, nie zawahałby się oddać życia w obronie Stolnika. Przewrotne życie doprowadza do tego, że podczas obrony zamku zginął jego ukochany Pan, a Gerwazy nie mógł zrobić nic, aby go uratować. Od tego momentu Klucznik zaprzysiągł zemstę na rodzie Sopliców i przebaczył dopiero umierającemu Jackowi Soplicy, który przyznał się do błędu i wytłumaczył, dlaczego do tego doszło.

Gerwazy to przykład wiernego i lojalnego sługi. Jego relacje ze Stolnikiem Horeszką były bardzo poprawne i godne podziwu. Mężczyźni nie byli przyjaciółmi i nie zwierzali się sobie z najskrytszych sekretów, jednak pomimo tego ich kontakty można określić jako dobre. Wszak Gerwazy dla dobra swojego Pana gotów był wiele poświęcić. Pokornie wykonywał jego rozkazy, ufając, że wszystko, co powie Horeszka, jest właściwe, a on doceniał jego poświęcenie i lojalność.

Zemsta

Drugim przykładem pochodzącym z epoki Romantyzmu, który omówię, jest Zemsta autorstwa Aleksandra Fredry. Głównym bohaterem utworu Panem jest Cześnik, a jego wierny sługa to Dyndalski. Cześnik Maciej Raptusiewicz jest postacią bardzo specyficzną. Był to wysoki mężczyzna w wieku około 60 lat. Cechowała go porywczość, gwałtowność oraz skłonności do bójek. Jedynym człowiekiem, z którego zdaniem liczył się Raptusiewicz, był jego sługa Dyndalski. Był to rówieśnik Cześnika Macieja, który mieszkał z nim i był mu towarzyszem mu od wielu lat. Analizując temat mojej prezentacji, warto zatrzymać się chwilę, aby omówić relację, jakie zachodziły między Cześnikiem a Dyndalskim.

Wydaje się, że w tym przypadku relację Pan – sługa zostały zachwiane. Obserwujemy, że Dyndalski był bardzo spoufalony z Raptusiewiczem. Mianowicie pozwalał sobie na wiele krytycznych uwag w stosunku do Pana i nie bał się jego reakcji na swoje zachowanie. Z drugiej jednak strony Cześnik nie protestował przeciwko takiemu zachowaniu. Przez lata oboje przywiązali się do siebie i znali swoje zachowania bardzo dobrze. Zauważmy jednak, że Dyndalski był lojalny i uczciwy w stosunku do swojego Pana. Wykonywał powierzone mu obowiązki, w jego zachowaniu nie było na to sprzeciwu, co Cześnik potrafił docenić, a przez to uszanować swojego sługę.

Lalka

Kolejnym przykładem, jaki omówię, będzie Lalka autorstwa Bolesława Prusa. Jest to utwór doby Pozytywizmu. Opisana jest tutaj relacja pomiędzy Stanisławem Wokulskim a Ignacym Rzeckim. Jest ona niezwykle specyficzna, oparta przede wszystkim na przyjaźni. Bohaterowie Lalki znają się bardzo długo. Starszy Rzecki traktuje Stanisława jak własnego syna. Pomaga mu w ciężkich życiowych sytuacjach, jest powiernikiem i doradcą. Wielokrotnie stawia szczęście przyjaciela ponad swoje. Wokulski również bardzo ceni sobie Rzeckiego, czego dowodem jest jego zachowanie.

Zdecydowałam się wspomnieć o relacji tych dwojga w przypadku mojej pracy pomimo tego, że nie jest to klasyczny model Pana i jego sługi. Bohaterowie Lalki funkcjonują przede wszystkim na zasadach przyjaźni, wspierają się i szanują. Pomimo takiego układu wiele wskazuje na to, że to Rzecki jest sługą Wokulskiego. W swoim zachowaniu jest posłuszny i pokornie wykonuje swoje obowiązki. Pracuje dla Stanisława i stara się być w tym jak najlepszy.

Przedwiośnie

Dzisiejsze wystąpienie zakończę na omówieniu Przedwiośnia. Powieść Stefana Żeromskiego przedstawia burzliwe dzieje młodzieńca nazywającego się Cezary Baryka, który po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku wraz z ojcem powrócił do kraju. Jeden z etapów jego pobytu w Polsce to gościna w położonym w Nawłoci szlacheckim dworku u państwa Wielosławskich. Regularne ucztowanie, biesiadowanie, spożywanie wykwintnych dań, spędzanie czasu na przejażdżkach konnych, muzykowaniu, flirtowaniu i przyjacielskich rozmowach wywarły na Cezarym ogromne wrażenie.

Główny bohater czuł się jak w bajce; nie musiał pracować, cieszył się pięknem okolicznej przyrody i licznymi rozrywkami. Cezaremu wydawało się jednak dość dziwne, że gościnność, serdeczność, szczodrość i bogactwo gospodarzy nie idą w parze z ich szerokimi zainteresowaniami. Mianowicie nie dbali oni o los kraju, nie była dla nich ważna wojna ani problemy społeczne niższych warstw. W Nawłoci beztroski czas się zatrzymał, dlatego próżniactwo i lenistwo było na porządku dziennym. Całą pracę w majątku wykonywała bowiem służba, która musiała usługiwać swoim szlacheckim panom. Najważniejszym sługą był Maciejunio – straszy, brzuchaty mężczyzna we fraku zajmujący się podawaniem posiłków i doglądaniem, czy aby na pewno każdy z domowników ma wszystko, czego potrzebuje.

Maciejunio wstawał wcześnie rano, zanim obudzili się pozostali mieszkańcy dworku, i kładł się spać ostatni, kiedy wszystko było już posprzątane i doglądnięte. Maciejunio, podobnie jak pozostałe sługi, był pilny, pracowity i wykonywał swoje obowiązki w sposób gorliwy. Reasumując, w Przedwiośniu panowie wyraźnie górują nad sługami, którzy muszą się ich słuchać i robić, co im się każe. Panowie są jednak ludźmi ukazanymi w sposób negatywny, jako wyzyskiwacze wykorzystujący najniższe warstwy społeczne dla własnej wygody. Takie ujęcie tematu podkreśla nierówności społeczne w Polsce po odzyskaniu niepodległości, a zatem wpisuje się w wymowę powieści jako utworu podejmującego tematykę polityczno-społeczną.

Podsumowanie

Podsumowując to, co do tej pory powiedziałam, należy podkreślić kilka najważniejszych aspektów. Mianowicie w swojej prezentacji starałam się przedstawić najważniejsze moim zdaniem przykłady, w których opisany jest motyw pana i sługi. Pochodziły one z kilku epok literackich, co pokazuje, że w przeszłości było naturalne i normalne, że istniały osoby wiernie służące majętnym ludziom. W kontekście wniosków warto zauważyć, że w większości przypadków poza Przedwiośniem relacje pomiędzy panem a sługą są dobre, bazują na lojalności, oddaniu i wzajemnym szacunku. W stosunkach pomiędzy panem a sługą najczęściej panowie odgrywają nadrzędną i przewodnią rolę, tak jak to było w Przedwiośniu i Panu Tadeuszu, jednak niekiedy zdarza się, że są sobie równi, co pokazuje Zemsta, a czasami nawet sługa okazuje się przewyższać swojego pana, o czym świadczy powieść Don Kichot.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Cervantes De Miguel, Don Kichot z La Manczy, Warszawa, Olesiejuk, 2005, ISBN 8374233761,
2) Fredro Aleksander, Zemsta, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373271961,
3) Księga Hioba, W: Biblia – Stary Testament, oprac. Konstanty Pieńkosz, Warszawa, Jota, 1991., ISBN 0867-1893,
4) Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
5) Prus Bolesław, Lalka, Wrocław, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, 1991, ISBN 8304027763,
6) Szekspir William, Romeo i Julia, Kraków, Greg, 2008, ISBN 9788373270282,
7) Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8373899308.

II Literatura przedmiotu:
1) Inglot Mieczysław, O „Zemście” Aleksandra Fredry, W: Arcydzieła Literatury Polskiej. Interpretacje, pod red. Grzeszczuka Stanisława i Niewolak-Krzywdy Anna, t. II, Rzeszów, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, ISBN 8303024175, s. 75-99,
2) Komorowski Jarosław, Romeo i Julia Williama Shakespeare’a, Warszawa : Wydaw. Szkolne i Pedag., 1990, ISBN 8302041319, s. 103,
3) Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 27-28,
4) Osmoła Józef, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581160, s. 23-30.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw pana i sługi przedstawia relacje i stosunki łączące osoby wcielające się w te role.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Don Kichot: nieudolny pan reprezentowany przez tytułowego bohatera, od którego nawet jego niepiśmienny sługa jest sprytniejszy i mądrzejszy.
b) Pan Tadeusz: Gerwazy jako wierny i całkowicie oddany swojemu panu – Stolnikowi Horeszce – sługa.
c) Zemsta: bliskie, niemal koleżeńskie relacje pomiędzy panem a sługą na przykładzie Cześnika i Dyndalskiego, w których obaj bohaterowie są wobec siebie równi.
d) Przedwiośnie: szlacheccy panowie z dworku w Nawłoci, którym usługiwali biedni ludzie, m.in. Maciejunio.

3. Wnioski:
• W przeszłości było naturalne i normalne, że istniały osoby wiernie służące majętnym ludziom.
• W większości przypadków relacje pomiędzy panem a sługą są dobre, bazują na lojalności, oddaniu i wzajemnym szacunku.
• W stosunkach pomiędzy panem a sługą najczęściej panowie odgrywają nadrzędną i przewodnią rolę, jednak niekiedy zdarza się, że są równi wobec sług, a czasami nawet sługa okazuje się przewyższać swojego pana.