Motyw więzienia w literaturze i filmie

W powszechnym mniemaniu więzienie traktuje się jako miejsce, gdzie osoby skazane za złamanie prawa odsiadują nałożony przez sąd wyrok pozbawienia wolności. W więzieniu żyją więc ludzie, którzy zachowują się w sposób niezgodnymi z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i są groźni dla innych ludzi, dlatego należy ich odizolować. Mimo że takie postrzeganie jest jak najbardziej prawdziwe, to dotyczy wyłącznie życia codziennego, gdyż w literaturze i filmie obraz więzienia wygląda zupełnie inaczej. W poszczególnych utworach sposób jego ujęcia jest różny, a osoby, które się w nim znajdują, nie zawsze są typowymi przestępcami zasługującymi na taki wymiar kary.

Kordian

Dramat Juliusza Słowackiego prezentuje losy tytułowego bohatera – młodego patrioty w pojedynkę walczącego o wolność Polski. Kordian jako cel obrał sobie dokonanie zamachu na rosyjskim carze ciemiężącym ojczyznę. Jako że inni spiskowcy nie wyrazili aprobaty dla jego planów, młodzieniec postanowił wcielić je w życie samemu, lecz z uwagi na zbyt słabą psychikę zemdlał tuż na progu pokoju rosyjskiego władcy. Będąc świadomym, dlaczego Kordian zakradł się do sypialni, car zdecydował się go pojmać, osadzić w więzieniu i wydać wyrok śmierci.

Więzieniem Kordiana jest izba klasztorna, która została przystosowana do przetrzymywania pojmanego. W niewielkiej izbie znajduje się stół i drewniane krzesło, a w oknach założono kraty. W niewoli głównemu bohaterowi towarzyszy jego sługa – Grzegorz – i ksiądz, którzy obiecują Kordianowi, że po jego śmierci będą o nim pamiętać, w związku z czym jego imieniem ksiądz nazwie ogrodową różę, a Grzegorz swoje dziecko. Więzienie w utworze Słowackiego zostało zaprezentowane w sposób dramatyczny, jako miejsce, gdzie główny bohater spędza swoje ostatnie chwile.

Jednocześnie scena więzienna jest bardzo podniosła z uwagi na ostatnie pożegnanie Kordiana ze swoim sługą i jednocześnie przyjacielem – Grzegorzem – oraz z Bogiem, z którym łączy się za pośrednictwem księdza. Pobyt tytułowej postaci w więzieniu jest zwieńczeniem jego długiej i wyboistej drogi oraz ostatnim etapem wędrówki przez życie. Kordian znalazł się w tym miejscu z uwagi na nieudany zamach na cara, a będąc w nim, jest nad wyraz emocjonalny. Scena ta dobrze oddaje jego psychikę oraz przerost ogromnej ambicji nad własnymi możliwościami, które jej nie potrafią zaspokoić, co stanowi przyczynę jego ostatecznej porażki.

Dziady cz. III

Innym romantycznym dziełem przedstawiającym motyw więzienia jest trzecia część „Dziadów”. W tym przypadku temat ten pojawia się już w pierwszej scenie, która rozgrywa się w wigilię 1823 roku w sali więziennej. Wśród osadzonych znajdują się polscy patriotyczni skazani przez Rosjan na odsiadkę za działania na rzecz ojczyzny, tacy jak Jakub, Żegota, Konrad, ksiądz Lwowicz, Sobolewski, Frejend, Tomasz, Feliks Kółkowski, Nizin, Jacek, Józef i Jankowski. Bohaterowie rozmawiają między sobą o cierpienia i prześladowaniach, jakie spotkały ich ze strony carskiej Rosji.

Makabryczne tortury, długie przesłuchania i poniżanie pokazują, jak trudny los spotykał w XIX wieku Polaków walczących o wolność. Pomimo licznych szykan ze strony oprawców więźniowie wyrażają wiarę i nadzieję, że ich starania mają sens i w końcu przyniosą pozytywny skutek. Bohaterowie zaprezentowani w tej scenie są młodymi, inteligentnymi i szlachetnymi Polakami, którzy poddawani są torturom, nie mają kontaktu z najbliższymi i są karmieni bardzo marnie. Co więcej, nie wiedzą nawet, gdzie dokładnie znajduje się ich więzienie, kiedy z niego wyjdą i jaka pora dnia panuje w danym momencie na dworze.

Wszystko to składa się na tragiczny i dramatyczny obraz cierpiącego narodu polskiego, który w wyniku walki o wolność jest szykanowany ze strony okrutnych władz carskiej Rosji. Scena więzienna w trzeciej części „Dziadów” składa się na obraz martyrologii Polaków zmuszonych do przeżywania ogromnego bólu w związku z miłością do ojczyzny. Więzienie jest tu symbolem zniewolenia rodaków przez totalitarną i bezlitosną rosyjską władzę uosabianą przez okrutnego cara.

Cierpienia młodego Wertera

Motyw więzienia prezentuje również Goethe w „Cierpieniach młodego Wertera”. W tym przypadku mamy jednak do czynienia z metaforycznym ujęciem tematu, ponieważ więzienie nie występuje w wymiarze fizycznym, jako miejsce, gdzie przebywa osoba skazana. W powieści epistolarnej prekursora romantyzmu mamy bowiem do czynienia z więzieniem ukazanym pod postacią codziennej rzeczywistości, która krępuje i ogranicza tytułowego bohatera, niszcząc jego indywidualizm. Werter uważa się bowiem za jednostką wyjątkową i wyróżniających się spośród społeczeństwa, dlatego czuje się pośród niego obco.

Łańcuchem dławiącym wolność są dla niego sztywne konwenanse społeczne, wobec których się buntuje np. po przyjęciu u hrabiego C., z którego został wyrzucony, w efekcie czego złożył dymisję z piastowanego przez siebie urzędu. Werter nie potrafi się odnaleźć nie tylko wśród nieakceptującej go arystokracji, ale również wśród ludzi z niższych warstw społecznych, takich jak mieszkańcy Wahlheim, którzy uważają go za kogoś z wyższych sfer i od których zwyczajnie czuje się lepszy. To, że konwencjonalny świat społeczny jest dla tytułowego bohatera więzieniem, pokazuje również jego próba obrony parobka odpowiedzialnego za zabicie innego mężczyzny z zazdrości o kobietę.

Najwyraźniej jednak uwięzienie Wertera widoczne jest w sporze z Albertem, który dotyczy samobójstwa. Wówczas młody romantyk mówi, że odebranie sobie życia traktuje jako akt wolności pozwalający na wyrwanie się z więzów krępującej codzienności. Podsumowując, w „Cierpieniach młodego Wertera” dla wrażliwego i zindywidualizowanego młodzieńca postrzegającego rzeczywistość poprzez uczucia i emocje więzieniem jest życie codzienne, które odbiera mu wolność i nie pozwala na dostrzeżenie jego wyjątkowości.

Król szczurów

W utworze „Król szczurów” Jamesa Clavella mamy do czynienia z portretem więźnia wojennego, zniewolonego w czasie II wojny światowej, jednak tym razem nie w niemieckim ani sowieckim, ale japońskim obozie jenieckim. Główny bohater – tytułowy Król – to amerykański żołnierz, który zostaje pojmany do znajdującego się w Singapurze obozu w mieście Changi. Szybko udaje mu się zdobyć intratne jak na warunki obozowe zajęcie, ponieważ pośredniczy w procesie handlu różnego rodzaju towarami pomiędzy strażnikami, ofiarami i wolnymi azjatyckimi obywatelami.

W związku z tym Król może korzystać z rozmaitych koneksji, dzięki czemu prowadzi bardziej wygodne życie niż inni więźniowie. Widać zatem, że główny bohater jest człowiekiem sprytnym, ale również niemoralnym i dbającym wyłącznie o własne interesy kosztem innych więźniów. Oni z kolei stali się wrakami ludzi, mającymi niewiele wspólnego ze stereotypowo rozumianym pojęciem człowieczeństwa. Ciągła walka o życie i wycieńczający głód sprawiły bowiem, że przeistoczyli się w istoty kierujące się wyłącznie instynktem przetrwania, który w dużej mierze wyeliminował w nich ludzkie odruchy.

W „Królu Szczurów” portret więźniów jest zatem niejednoznaczny, gdyż z jednej strony widzimy cwanego i samolubnego tytułowego bohatera, który poprzez niemoralny handel prowadzi swoje życie w obozie na stosunkowo wysokim poziomie, a z drugiej większość „normalnych” więźniów, którzy z powodu zniewolenia wyzbyli się resztek ludzkiej godności.

Skazani na Shawshank

Film „Skazani na Shawshank” przedstawia osadzoną w realiach więziennych historię pewnego mężczyzny niesprawiedliwie skazanego na odsiadkę za zabójstwo żony popełnione przez kogoś innego. Szybko okazuje się, że życie w tym miejscy, delikatnie mówiąc, nie należy do najłatwiejszych, co wynika ze sposobu, w jaki traktowani są więźniowie. Za przyzwoleniem dyrektora placówki i głównego przełożonego strażników osadzeni są bowiem traktowani niezwykle podle, jako osoby drugiej kategorii, które można szkalować i prześladować bez żadnego powodu i bez konsekwencji.

Strażnicy wielokrotnie i często bardzo ostro traktują głównego bohatera, gdyż ma on czelność wyrazić dezaprobatę wobec ich decyzji i urągających godności ludzkiej warunkom egzystencjalnych, jakie panują w więzieniu. Ostatecznie jednak władze placówki nawiązują współpracę z głównym bohaterem i zaczynają traktować go z szacunkiem, gdyż okazuje się, że dzięki jego umiejętnościom istnieje możliwość działania dla własnych korzyści i defraudowania pieniędzy.

Widać zatem, że moralność strażników jest zupełnie inna, niż teoretycznie powinna być, co również można powiedzieć o więźniach. Oni są w większości dobrymi ludźmi, którzy wyrażają wobec siebie szacunek, przyjaźnią się, pomagają sobie nawzajem i współpracują. Ich sylwetki są wykreowane w sposób pozytywny, dlatego widz się z nimi identyfikuje i kibicuje im. W kontekście tematu warto również zauważyć, że w „Skazanych na Shawshank” więzienie jest swego rodzaju niezależną społecznością, w obrębie której własne, uporządkowane życie prowadzą osadzeni.

Więzienie jest dla nich jedynym światem, w którym potrafią się odnaleźć i czują się jak u siebie, toteż po wyjściu na wolność nie umieją sobie poradzić w normalnej rzeczywistości. Współwięźniowie są dla nich jak rodzina, a codzienne obowiązki traktują jak normalną pracę. Wszystko to pokazuje, że długi pobyt w więzieniu może w dużym stopniu zmienić człowieka i sprawić, że poza jego obszarem nigdy już nic nie będzie takie samo.

Zielona mila

„Zielona mila” to film wyreżyserowany przez twórcę „Skazanych na Shawshank” – Franka Darabonta. Jego akcja dzieje się w więzieniu, gdzie przebywają osoby skazane na karę śmierci. Jednym z osadzonych jest olbrzymi murzyn – John Coffey, który wbrew swojemu potężnemu wyglądowi jest nad wyraz wrażliwy, uczuciowy i spokojny. Jego powierzchność w ogromnym stopniu kontrastuje z potulnym zachowaniem, które z kolei kompletnie nie pasuje do zarzucanych mu czynów, jakoby zabił dwie kilkuletnie dziewczynki.

Co więcej, podczas odsiadki John Coffey ukazuje swoje niebywałe zdolności związane z umiejętnością leczenia i ożywiania martwych zwierząt. W więzieniu pracuje kilku strażników, a jeden z nich okazuje się niezwykle sadystyczny i okrutny, co objawia się poprzez torturowanie osadzonych i nienamoczenie gąbki przed niesłusznie zarządzoną egzekucji Johny’ego Coffey’a. W „Zielonej mili” więzienie nie jest miejscem tak barbarzyńskim i bezwzględnym jak w „Skazanych na Shawshank”, lecz w tym przypadku również mamy do czynienia z sadystycznym strażnikiem i niewinnym więźniem będącym głównym bohaterem.

W filmie Franka Darabonta więzienie symbolizuje uprzedzenia rasowe i stanowi krytykę stereotypowego patrzenia na drugiego człowieka, co można wywnioskować na podstawie niesłusznie zasądzonej kary dla Johny’ego Coffey’a i jego całkowicie pozytywnego wizerunku jako więźnia. Krytyczne ujęcie tematu więzienia możne również podpowiadać, że film ten jest sceptyczną oceną kary śmierci, która – jak dowodzi jego fabuła – może zostać wymierzona bezpodstawnie.

Podsumowanie

W większości przypadków poza „Cierpieniami młodego Wertera” więzienie jest przedstawiane przez pisarzy i reżyserów w sposób dosłowny, jako miejsce stanowiące izolację od świata zewnętrznego i będące karą za popełnione lub zarzucane osadzonemu czyny. W kontekście wniosków należy zauważyć, że paradoksalnie to więźniowie są pozytywnymi i gnębionymi bohaterami, którzy znaleźli się w niewoli bezpodstawnie lub wyłącznie z uwagi na uprzedzenia i niechęć wobec nich. Negatywnymi postaciami są natomiast strażnicy i władze więźniów, nierzadko wyładowujący się na nich i posuwający się nawet do tortur. Warto również podkreślić, że więzienie może być osobną rzeczywistością społeczną, wewnątrz której wytworzono autonomiczne od zewnętrznego świata schematy zachowań, tak jak to było w przypadku „Skazanych na Shawshank”. Wszystko to pozwala stwierdzić, że pobyt w więzieniu bez wątpienia ma ogromny wpływ na życie i postawy bohaterów literackich i filmowych.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Clavell James, Król Szczurów, Warszawa, Książka i Wiedza, 1989.
2. Darabont Frank, Zielona Mila, Castle Rock Entertainment, USA, 1999.
3. Darabont Frank, Skazani na Shawshank, Columbia Pictures, USA, 1994.
4. Mickiewicz Adam, Dziady cz. III, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998,
ISBN 8308028055.
5. Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków, Greg, 2006, ISBN 8373277412.

II Literatura przedmiotu:
1. Kałużyński Zygmunt, Raczek Tomasz, Uratowany przez Ritę ?, WPROST, 1995 r, nr 19, s. 86-87,
2. Marzec Anna, Co jest w człowieku: interpretacje prozy współczesnej, Łódź, Juka, 1993, rozdz.: Książka o ludzkim cierpieniu (G. Herling-Grudziński :”Inny świat”), s. 60-75, ISBN 83-900961-9-6,
3. Stec Katarzyna, Maria Nurowska Drzwi do piekła. Recenzja [online] , Coolturka, 14.01.2012, http://www.coolturka.com.pl/2012/01/14/maria-nurowska-drzwi-do-piekla-recenzja/,
4. Więzienie, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, ISBN 83-04-03521-1, s. 1029-1030.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Więzienie w literaturze i filmie jest przedstawiane na różne sposoby i często jego obraz kłóci się z powszechnie przyjętą dziś definicją tego miejsca.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Kordian”: więzienie jako miejsce pobytu głównego bohatera, które stanowi zwieńczenie jego życiowej wędrówki i jest symbolem ostatecznej osobistej porażki.
b) „Dziady cz. III”: więzienie, w którym znajdują się polscy patrioci walczący o wolność, za co są torturowani przez carską władzę; więzienie jako symbol martyrologii Polaków.
c) „Król Szczurów”: niejednoznaczny wizerunek więźniów, wśród których można znaleźć zarówno niemoralnych cyników, jak i ludzkie wraki heroicznie walczące o życie.
d) „Skazani na Shawshank”: więzienie jako autonomiczna społeczność, która wytworzyła określone sposoby zachowań i jest jedynym normalnym światem dla bohaterów.
e) „Zielona mila”: więzienie symbolizujące uprzedzenia wobec drugiego człowieka, nietolerancję i stanowiące sprzeciw wobec kary śmierci.

3. Wnioski:
a) Więzienie jest z reguły przedstawiane w sposób dosłowny, jako miejsce izolacji bohaterów, którzy złamali prawo lub są o to oskarżani.
b) W większości przypadków więźniowie są pozytywnymi bohaterami, a więzienie to miejsce, które bezprawnie odbiera im wolność i wyrządza wiele cierpienia.
c) Pobyt w więzieniu ma duży wpływ na postawy i zachowania bohaterów.