Literackie portrety marzycieli i idealistów w literaturze

Marzenia odgrywają w życiu człowieka ważną rolę: kształtują nasze plany, określają cele i są dobrym motywatorem popychającym do działania. Ich spełnienie staje się źródłem ogromnej satysfakcji i samozadowolenia, jednak dążenie do ich realizacji za wszelką cenę jest błędem. Wiadomo wszak, że marzenia nie zawsze się spełnia, a jeśli podporządkowuje się im całe swoje życie, to ich zderzenie z brutalną rzeczywistością może okazać się źródłem potężnego rozczarowania.

W każdym razie marzenia są sposobem na ucieczkę od owej rzeczywistości, czego potwierdzenie stanowią postaci marzycieli ukazanych w literaturze. Z kolei idealiści to ludzie, którzy walczą o wyższe ideały i wartości, takie jak miłość, Bóg, ojczyzna, honor czy godność. Marzyciele i idealiści są tematem mojego dzisiejszego wystąpienia, w trakcie którego postaram się scharakteryzować ich portrety.

Romeo i Julia

Pierwszym utworem, który chciałbym omówić w kontekście tematu, jest „Romeo i Julia”. Wykreowana przez Szekspira para kochanków to bodaj najbardziej znany duet miłosnych marzycieli, jaki kiedykolwiek zaprezentowano w literaturze. Jak łatwo się domyślać, ten renesansowy utwór opowiada historię miłości dwojga młodych ludzi – Romea i Julii. Ich uczucie jest wielkim marzeniem, lecz sprzeciwia się wobec ówczesnych obyczajów, ponieważ istnieje wbrew waśniom dwóch rodów, do których należą kochankowie – Montekich, z którego wywodzi się młodzieniec, i Kapuletów, do których przynależy dziewczyna.

Przed kochankami pojawia się dylemat nie mający dobrego rozwiązania – muszą wybrać, czy ważniejsze są dla nich marzenia o wzajemnej miłości, czy też lojalność wobec najbliższych. W tym momencie widzimy, jak trudne są marzenia Romea i Julia, gdyż z ich powodu muszą buntować się wobec obowiązujących od wieków konwenansów. Wybór kochanków jest jednoznaczny – opowiadają się za miłością, przysięgając sobie wieczne uczucie i występując tym samym przeciw lojalności wobec rodów.

W imię marzeń spotykają się potajemnie, biorą ślub bez wiedzy rodzin i wymyślają chytry plan mający na celu obwieszczenie o ich miłości. Kiedy się on nie powodzi, uczucie kochanków okazuje się tak wielkie, że są w stanie zapłacić najwyższą cenę, popełniając samobójstwo w błędnym przekonaniu, że już nigdy się nie zobaczą. Na podstawie powyższego opisu można stwierdzić, że Romeo i Julia to wielcy marzyciele całkowicie zaangażowani w najważniejszą dla siebie wartość, czyli miłość. Z myślą o niej próbują walczyć z przeciwnościami losu i są gotowi na wszystko, nawet na śmierć.

Lalka

Innym dziełem, które chciałbym przeanalizować, jest „Lalka”. Jeden z bohaterów to Ignacy Rzecki – przyjaciel Stanisława Wokulskiego i autor „Pamiętnika starego subiekta”. Poznajemy go jako człowiek zacofanego, żyjącego w poprzedniej epoce i niepasującego do otaczającej go rzeczywistości, czego symbolem jest jego staroświecki ubiór. Sam zresztą często zastanawia się nad swoim miejscem w społeczeństwie i faktem, że go nie rozumie i czuje się w nim obco. Ignacy żyje bowiem przeszłymi ideałami i niespełnionymi marzeniami, czego symbolem jest jego pamiętnik i wspomnienia, jakie się z niego wyłaniają, a także zamiłowanie do starych przedmiotów oraz niechęć do zmian.

Jego ulubionym miejscem, gdzie spędza czas, jest własny pokój, co w połączeniu z niezbyt liczną grupą znajomych kreuje Rzeckiego na samotnika zamkniętego w swoim świecie. Największym jego marzeniem jest jednak ziszczenie się idei napoleońskiej, polegającej na tym, że Napoleon Bonaparte wraz ze swoimi wojskami oswobodzi Polskę spod jarzma zaborców. Sęk w tym, że te nadzieje są złudne, niemożliwe do spełnienia i stanowią przebrzmiałą melodię przeszłości, jednak Rzecki święcie w nie wierzy.

O jego idealizmie politycznym świadczy to, że nawet śmierć Napalona nie zmniejsza jego ufności wobec tego typu nierzeczywistych planów. Ignacy to marzyciel żyjący w świecie starodawnych ideałów wolności, sprawiedliwości i braterstwa narodów, dlatego próżniacze społeczeństwo wyśmiewa się z niego i gardzi nim. Wszystko to składa się na sylwetkę Rzeckiego jako jednego z niewielu pogrobowców romantyzmu zaprezentowanych w „Lalce”.

Nad Niemnem

Innym pozytywistycznym dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest „Nad Niemnem”. Wielowątkowa powieść Elizy Orzeszkowej ukazuje panoramę społeczeństwa polskiego po upadku powstania styczniowego, a jednym z głównych bohaterów jest Witold Korczyński – syna ziemianina Benedykta Korczyńskiego. Jego postawa jest zgodna z założeniami pozytywizmu i historyczno-patriotycznymi ideałami odpowiadającymi romantycznej tradycji niepodległościowej.

Tak jak ojciec, chce pracować i zająć się gospodarstwem, dlatego uczy się i uczęszcza na studia agronomiczne, co pokazuje, że docenia ideał nauki. Witold uważa, że edukacja jest ważna nie tylko dla niego samego, ale również dla całego społeczeństwa. Udowadnia to poprzez udzielanie porad i nauczanie chłopów pracujących w gospodarstwie ojca. Jako reprezentant powstającej dopiero co inteligencji, młody Korczyński wykazuje się energicznością, entuzjazmem, pracowitością, umiejętnością planowania i zarządzania, a także zamierza realizować koncepcję pracy u podstaw, toteż pomaga chłopom, rozmawia z nimi i jest zwolennikiem reform społecznych mających poprawić ich byt.

Zgodnie z duchem pozytywizmu, Witold proponuje modernizację i unowocześnienie gospodarstwa poprzez wybudowanie młyna, z szacunkiem odnosi się do chłopów, dąży do zmian w społeczeństwie i wyeliminowania różnic społecznych pomiędzy poszczególnymi warstwami. Ponadto szanuje historię narodu i chce zgody pomiędzy Korczyńskimi i Bohatyrowiczami. W oczach Elizy Orzeszkowej Witold to bohater, który potrafi w odpowiedni sposób sprostać wymaganiom stawianym idealistom i tym samym z korzyścią działać dla całego społeczeństwa. Jest to w pełni pozytywna postać będąca uosobieniem gloryfikowanych przez autorkę pozytywistycznych wartości.

Ludzie bezdomni

Kolejna postać, którą dziś omówię, to Tomasz Judym z „Ludzi bezdomnych”. Główny bohater powieści Stefana Żeromskiego to młody i nad wyraz ambitny doktor, całkowicie poświęcający się marzeniu, jakim jest przeciwdziałanie niesprawiedliwości społecznej, wykluczeniu, biedzie i złemu stanowi higieny. Kiedy kończy studia i uzyskuje tytuł lekarski, postanawia spłacić dług, jaki według niego zaciągnął wobec społeczeństwa, wybijając się z biednej rodziny i ubogiego środowiska.

W związku z tym rezygnuje z własnej kariery, gdyż uważa, że jako lekarz powinien bezinteresownie pomagać najbardziej potrzebującym i skupić się na ideałach sprawiedliwości oraz równości. Z tego względu wygłasza bezkompromisowy wobec środowiska lekarskiego wykład u doktora Czernisza, a podczas pobytu w Cisach za wszelką cenę dąży do tego zlikwidowania źródła zarazy, jakim są okoliczne stawy, choć uderza to w interesy miejscowych decydentów.

Wzniosłe ideały o sprawiedliwym świecie sprawiają, że Judym nie tylko rezygnuje z osobistej kariery, ale również z miłości i wizji szczęśliwego małżeństwa, jakie mógł stworzyć wespół z Joanną Podborską. Tomasz odrzuca bowiem jej uczucie, ponieważ uważa, że kłóci się ono z realizacją jego ideałów. Co więcej, Judym podejmuje taką decyzję nawet pomimo tego, że zawsze marzył o szczęśliwej rodzinie, bo przecież nigdy sam jej nie posiadał.

Wielki wysiłek i idealizm głównego bohatera „Ludzi bezdomnych” bezwzględnie należy pochwalić, jednak nie zmienia to faktu, że jego marzenia stają się niemal obsesją, a tym samym przyczyną osobistej porażki. Nie tylko nie dają mu żadnych wymiernych korzyści, ale na dodatek nie może przez nie prowadzić normalnego życia. Marzenia o lepszym stanie higieny wśród biedoty, wyższym poziomie życia i równym traktowaniu przesłaniają Judymowi wszelkie inne równie ważne wartości, takie jak rodzina czy osobiste szczęście. Ideały odbierają mu możliwość samorealizacji i okazują się przyczyną klęski, uosabianej przez rozdarcie wewnętrzne symbolizowane przez rozdartą sosnę.

Ponadto jak na włożone wysiłki efekty działań Judyma nie są wcale ogromne, gdyż nie udaje mu się przekonać do swoich wzniosłych planów lekarzy zgromadzonych na odczycie u doktora Czernisza, a w Cisach dochodzi do bójki i wyrzucenia go z zakładu. Idealistyczna postawa Judyma okupiona jest więc wielkim, ale niezbyt efektywnym heroizmem. Na podstawie przeprowadzonej analizy widać, że Tomasza Judyma to człowiek całkowicie zaślepiony wzniosłymi ideałami i marzeniami, co stworzyło z niego samotnika niemającego nikogo ani niczego poza codziennymi obowiązkami i swoją misją.

Granica

Dzisiejsze wystąpienie zakończę na omówieniu powieści Zofii Nałkowskiej zatytułowanej „Granica”. Główny bohater to Zenon Ziembiewicz, który początkowo wydaje się wielkim idealistą pragnącym działać na rzecz społeczeństwa i z korzyścią dla niego angażować się w sprawy publiczne oraz polityczne. Podejmuje zatem studia w Paryżu, ponieważ pragnie zdobyć gruntowne wykształcenie i jak najlepiej przygotować się do kariery. O jego idealizmie świadczy fakt, że bardzo mocno angażuje się w naukę, jest niezwykle ambitny i pilny.

Jakby tego było, podczas zagranicznych studiów musi pracować, aby zarobić na utrzymanie, gdyż jego rodzice są biedni i nie mają możliwości, aby opłacić mu naukę. Młody Zenon to człowiek pełen ideałów, chcący je zrealizować i prowadzić życie inne niż jego rodziców, wobec których czuje wstręt z uwagi na ciągłe zdrady ojca i bezmyślną wyrozumiałość matki. Obiecuje sobie, że w przyszłości będzie lepszym człowiekiem niż oni, a jego codzienne motto brzmi: „żyć uczciwie”.

Zenon jest wobec tego idealistą, jednak z biegiem czasu jego postawa ulega diametralnej zmianie. Mianowicie musi zrezygnować z ideałów, aby zrealizować przyziemne cele życiowe, czyli skończyć studia, zdobyć pracę, uzyskać awans społeczny, zarobić na utrzymanie rodziny i zrealizować własne pragnienia. Z tego względu jako student pisze artykuły niezgodne z jego światopoglądem, w celu spłacenia pożyczki i zarobienia na kupno mieszkania zostaje redaktorem „Niwy”, z powodu swoich erotycznych żądz romansuje z Justyną oraz przyjmuje posadę prezydenta i staje się marionetką w rękach Czechlińskiego, aby zdobyć awans społeczny.

Zenon wielokrotnie idzie na kompromisy moralne i coraz bardziej zatraca swoje ideały, aby osiągnąć przyziemne, osobiste korzyści, aż w końcu całkowicie z nich rezygnuje. „Granica” pokazuje wobec tego, że idealizm może być postawą powierzchowną, która ulega zmianie pod wpływem zewnętrznych uwarunkowań. Nałkowska daje do zrozumienia, że wierność własnym ideałom wymaga determinacji, niezłomności, poświęcenia i gotowości do wielu wyrzeczeń, jednak Zenona Ziembiewicza nie na to nie stać, w efekcie czego zatraca swój idealizm i ponosi osobistą klęskę.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie przeprowadzonej dziś przeze mnie analizy, marzyciele i idealiści nie kierują się rozsądkiem, pragmatyzmem i rozumem, ale emocjami, uczuciami i ideałami. Są niezrozumiałymi samotnikami i nierzadko wyjątkowymi jednostkami niepasującymi do świata. Całkowicie angażują się w swoje ideały i podporządkowują życie marzeniom.

Mają głowę w chmurach i żyją marzeniami, jednak nie są w stanie ich zrealizować z powodu zewnętrznych przeszkód lub praktycznego braku możliwości ich spełnienia. Marzyciele i idealiści rzucają się bowiem z przysłowiową motyką na słońce, więc nie mają szans, aby osiągnąć swój cel. Cierpią z powodu własnych marzeń i nie są zdolni do obiektywnej oceny rzeczywistości, ale zasługują na szacunek i słowa uznania z uwagi na wierność samemu sobie i gotowość do poświęcenia w imię wyższych wartości.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa, Czytelnik, 2003, ISBN 8472974179,
2. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 1967,
3. Prus Bolesław, Lalka, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1968,
4. Szekspir William, Romeo i Julia, Kraków, Znak, 2006, ISBN 8324007091,
5. Żeromski Stefan, Ludzie Bezdomni, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373271724.

II Literatura przedmiotu:
1. Idealizm, idealiści, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 125-129,
2. Nowacka Irena, Granica Zofii Nałkowskiej, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581542, 24-27,
3. Osmoła Józef, Lalka Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581917, s. 10-16,
4. Polańczyk Danuta, Ludzie Bezdomni Stefana Żeromskiego, Lublin, Biblios, 2012, s. 25-30,
5. Polańczyk Danuta, Romeo i Julia Williama Szekspira, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581801, s. 16-21.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Marzyciele i idealiści podporządkowuje swoje życie wzniosłym wartościom, własnym aspiracjom, wielkim planom i nadziejom.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Romeo i Julia: tytułowi bohaterowie, którzy marzą o miłości i aby ją spełnić, muszą walczyć ze swoimi rodzinami.
b) Lalka: Ignacy Rzecki jako samotnik żyjący przeszłością i nierealnymi ideałami politycznymi.
c) Nad Niemnem: Witold Korczyński jako pozytywistyczny idealista, który z determinacją realizuje wartości typowe dla swojej epoki.
d) Ludzie bezdomni: Tomasz Judym jako idealista marzący o sprawiedliwości społecznej, likwidacji biedy i poprawie poziomu higieny najbiedniejszych.
e) Granica: Zenon Ziembiewicz jako przykład idealisty, który dla osiągnięcia osobistych korzyści i realizacji przyziemnych planów rezygnuje z własnych wartości.

3. Wnioski:
a) Marzyciele i idealiści nie kierują się rozsądkiem, pragmatyzmem i rozumem, ale emocjami, uczuciami i ideałami.
b) Marzyciele i idealiści są niezrozumiałymi samotnikami, idealistami i nierzadko wyjątkowymi jednostkami niepasującymi do otaczającego ich świata.
c) Marzyciele i idealiści chodzą z głową w chmurach i żyją marzeniami, jednak nie są w stanie ich zrealizować z powodu zewnętrznych przeszkód lub praktycznego braku możliwości ich spełnienia.
d) Marzyciele cierpią z powodu swoich marzeń i nie są zdolni do obiektywnej oraz chłodnej oceny rzeczywistości.