Franciszkanizm i filozofia św. Franciszka w literaturze XIX i XX w.

Św. Franciszek z Asyżu to urodzony w XI wieku twórca filozofii franciszkańskiej, którego idee na zawsze weszły do filozofii i literatury. Bazują one na postulacie optymistycznego czerpania radości z życia i afirmacji otaczającego nas świata; miłości nie tylko w stosunku do Boga i drugiego człowieka, ale również do każdego stworzenia; bliskości i umiłowaniu natury; prostocie życia; skupieniu się na duchowości i moralności, a nie wartościach materialnych; pokorze i ubóstwie oraz akceptacji życia takim, jakie ono jest, wraz ze wszystkimi jego cudownymi chwilami i problemami. Duchowość franciszkańska okazała się na tyle uniwersalna, że stała się silną inspiracją dla twórców literatury, szczególnie z XIX i XX wieku.

Rozmiłowała się ma dusza

Utwór Jana Kasprowicza zatytułowany „Rozmiłowała się ma dusza” pochodzi ze zbioru „Księga ubogich”. Osoba mówiąca to prosty człowiek obserwujący otaczający go świat i zachwycający się nim. Obecność duchowości franciszkańskiej polega tu na afirmacji rzeczywistości i czerpaniu radości w obcowaniu z nią. Widzimy więc obraz harmonijnego i spokojnego świata, który daje radość i spełnienie. Wszystko ze sobą współgra i stanowi jedną, wspólną całość będącą idealnym tworem Boga. Kolejne zjawiska naturalne zachodzą po sobie i uzupełniają się, w czym podmiot liryczny widzi inspirację i wielkie natchnienie.

Cieszy się codziennymi widokami i uwielbia nie tylko naturę, słońce i kwiaty, ale też śmierć i noc. Zaprezentowanie obraz świata zgodnie z duchowością franciszkańska pozwala stwierdzić, że pełni ona funkcję estetyczną. Również umiłowanie wszystkiego, co istnieje – a więc nie tylko rzeczy pięknych, lecz także przykrych i powszechnie niedocenianych – wskazuje na wyraźną obecność idei franciszkańskiej w utworze „Rozmiłowała się ma dusza”. Akceptacja rzeczywistości taką, jaką jest, w połączeniu z umiłowaniem natury i afirmacją uczuciowości oraz duchowości człowieka to bezpośrednie nawiązania do franciszkanizmu.

Utwór wyraża podziw dla obrazów sielskiej przyrody, z którymi silnie zżyty jest podmiot liryczny i z których czerpie prawdziwą radość. Na podstawie afirmatywnego stosunku do świata w wykonaniu osoby mówiącej można również stwierdzić, że dzieło Kasprowicza pełni funkcję ekspresywną, ujawniającą stosunek podmiotu lirycznego do rzeczywistości. Da się tu również wyodrębnić funkcję poznawczą, polegającą na uświadomieniu czytelnikowi, że świat harmonijną konstrukcją, w której każdy proces ma swoje miejsce i zadanie.

Życie bez zdarzeń

„Życie bez zdarzeń” to liryk Leopolda Staffa opisujący tytułowe życie bez zdarzeń, czyli codzienną, pozbawioną wyjątkowych i nadzwyczajnych chwil egzystencję prostego człowieka. Podmiot liryczny przedstawia swoje życie jako nieskomplikowane, bardzo zwykłe i niemal pozbawione koloru, co można uznać za obecność duchowości franciszkańskiej. Nie ma tu miejsca na epatowanie pięknymi obrazami przyrody, a więc brak jest funkcji estetycznej, która odgrywała tak ważną rolę w poprzednim dziele. Opisy natury służą bardziej ukazaniu harmonii świata oraz ukojenia, jakie on daje, aniżeli zachwytowi nad nią.

U Staffa oszczędna forma i brak wymyślnych środków poetyckich są podporządkowane funkcji poznawczej. Za jej pomocą, posługując się franciszkańską ideą afirmacji prostego życia, autor przedstawia codzienność właśnie takiego prostego człowieka. Bo choć podmiot liryczny nie przeżywa żadnych podniosłych i pełnych emocji chwil, to kocha swoje życie i upaja się nim, co przybliża go do duchowości św. Franciszka. Ponadto można uznać, że wyłaniające się z wiersza oraz jednocześnie z idei franciszkańskiej spokój, opanowanie, pokora, pogodzenie się z losem i akceptacja rzeczywistości taką, jaką jest, służą roli wychowawczej i mają przekonać odbiorcę, że należy przyjąć los ze wszystkimi jego pozytywnymi i negatywnymi elementami.

Poprzez sięgnięcie po duchowość franciszkańską autor stara się powiedzieć, że nie ma po co się buntować ani sprzeciwiać temu, co nas spotyka i lepiej pogodzić się z przemijaniem, czerpiąc z życia wszystko, co najlepsze i ciesząc się otaczającym nas światem. Tym samym autor kształtuje postawę czytelnika i stara się uzmysłowić wartość egzystencji każdego z nas. Obecność duchowości franciszkańskiej w „Życiu bez zdarzeń” z pewnością służy również funkcji ekspresywnej, za pośrednictwem której autor obrazuje swój stosunek do świata. Posługując się franciszkańską ideą afirmacji rzeczywistości i wychwalając ubóstwo, Staff pokazuje, że dobra materialne mają dla niego mniejsze znaczenie niż spokój i cnota. Godzi się z losem i tak jak św. Franciszek, przyjmuje z otwartymi ramionami wszystko to, co go spotyka.

Mrówko, ważko, biedronko

Pierwsza zwrotka wiersza ks. Jana Twardowskiego „Mrówko, ważko, biedronko” ma formę inwokacji skierowanej do tytułowych zwierząt – mrówki, biedronki i ważki oraz ćmy, świetlika i konika polnego. Podmiot liryczny opisuje wszystkie te mało znaczące przecież z punktu widzenia człowieka stworzenia jako bardzo bliskie ludziom. Świetlik jest więc mrugający, ważka wesoła, a biedronka tak zastanawiająca, że zamyśliłby się nad nią nawet sam papież. Taki sposób ujęcia przyrody, jako cudownej rzeczywistości, w połączeniu z zachwytem nad nią pozwala autorowi wykreować naturę jako część wszechświata równorzędną człowiekowi.

Funkcja duchowości franciszkańskiej w utworze Twardowskiego jest więc zarówno estetyczna, gdyż kreuje cudowny obraz świata, jak i poznawcza, ponieważ poprzez jej wykorzystanie autor uświadamia czytelnikowi, jak wygląda rzeczywistość. Jako że podmiot liryczny wyraża zachwyt nad światem, upaja się nim i afirmuje wszystko, co go otacza, tak jak robił to św. Franciszek, można stwierdzić, że w wierszu księdza Jana Twardowskiego duchowość franciszkańska pełni również rolę ekspresywną, polegającą na ujawnieniu przeżyć wewnętrznych osoby mówiącej i jej stosunku do świata.

Człowiek jawi się tu jako zjednoczony z naturą i stojący na równi z nią, o czym świadczą słowa „a życie nasze jednakowo niespokojne i malutkie”. Nie znaczy to bynajmniej, że wiersz umniejsza rolę ludzi i sprowadza ją do poziomu zwierząt, gdyż jest zupełnie inaczej – to rola zwierząt zostaje uwydatniona i podniesiona do poziomu ludzkiego.

Na wsi

Wiersz zatytułowany „Na wsi” został również skomponowany przez ks. Jana Twardowskiego. Jak można się domyślać, podmiot liryczny ukazuje w nim szczęśliwe, spokojne, pokorne i harmonijne życie na wsi w zgodzie z naturą, drugim człowiekiem i Bogiem. Osoba mówiąca podkreśla, że prostota i egzystencja w symbiozie z przyrodą sprawiają, że ludzie stają się szczęśliwi i zdolni do pojęcia istoty Stwórcy. We wierszu „Na wsi” mamy zatem do czynienia z pochwałą prostoty, pokory i harmonii, które podobnie jak św. Franciszek, tak i ks. Jan Twardowski uważał za cechy pozwalające na osiągnięcie szczęścia.

Dzięki życiu na wsi ludzie mają szanse na obcowanie ze zwierzętami i roślinami, przyglądanie się owocom Boskich tworów i zrozumienie, w czym upatruje się sens egzystencji. Podmiot liryczny podkreśla, jak ważne jest to, aby w pełni zaufać woli Boga i z pokorą przyjąć wszystkie Jego decyzje. Osoba mówiąca zaznacza, że nie należy podejmować zbyt trudnych dywagacji na temat Stwórcy, ponieważ tylko nieskomplikowane i pokorne myślenie może zapewnić pełnię harmonii i radości wewnętrznej. Aby to uświadomić czytelnikowi, skontrastowany zostaje obraz prostych mieszkańców wsi z filozofami, którzy są krytykowani przez podmiot liryczny, co daje do zrozumienia, że ich postawa jest uważana za niewłaściwą.

Z kolei sam Bóg jest ukazany jako łaskawy dawca hojnych darów, obdarzający prostych ludzi szczęściem i radością wewnętrzną, do czego nie są potrzebne żadne dobra materialne. Wiersz „Na wsi” ma więc bardzo wiele wspólnego z duchowością franciszkańską zaprezentowaną, ponieważ podkreśla zasadność prostego i pokornego życia w zgodzie z Bogiem i naturą, pokazując, że do pełni szczęścia wystarczy zawierzyć swoją egzystencję Stwórcy i nie dbać o dobra doczesne, lecz o harmonię wewnętrzną.

Podsumowanie

Obecność franciszkanizmu w literaturze XIX i XX wieku przejawia się poprzez naśladowanie filozofii i postawy życiowej prezentowanej przez średniowiecznego świętego i jest podporządkowana funkcji estetycznej, ekspresywnej i poznawczej. Mianowicie poprzez wykorzystanie duchowości franciszkańskiej autorzy kreują obraz cudownego i zachwycającego świata oraz kojącej przyrody, a więc oddziałują na zmysł estetyczny czytelnika. Ponadto za jej pomocą wyrażają swój afirmatywny stosunek do rzeczywistości, co wiąże się z funkcją ekspresywną. Z kolei wyjaśniając, z czego wynika cudowność świata i przedstawiając rządzące nim prawa boskie, sięgają po funkcję poznawczą. Wszystko to razem służy polskim pisarzom do pokazania, że kochają rzeczywistość taką, jaka on jest, upajają się nią, są za nią wdzięczni Bogu, a ich życie jest szczęśliwe i spełnione.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Kasprowicz Jan, Rozmiłowała się ma dusza, [w:] Księga ubogich, Warszawa, PIW, 1980, ISBN 8306002989,
2. Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, Kraków, Zielona Sowa, 2007, ISBN 9788374355582,
3. Staff Leopold, Życie bez zdarzeń, [w:] Wiersze wybrane, Warszawa, PIW, 1973, s. 129-131,
4. Twardowski Jan, Mrówko, ważko, biedronko, Na wsi, [w:] Życie, Warszawa, Parnas, ISBN 8386087323.

II Literatura przedmiotu:
1. Franciszkanizm, [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. Brodzka Alina, Wrocław, Ossolineum, 1992, ISBN 8304039427, s. 302-307,
2. Lementowicz Urszula, Poezje Leopolda Staffa, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581481, s. 19-23,
3. Łuczyńska Maria, Św. Franciszek jako wzór radosnego życia w pokorze, ubóstwie i miłości bliźniego, W: Język Polski w Szkole Średniej, 1992/1993, nr 1, s. 64-76,
4. Wilczycka Danuta, Poezje Jana Kasprowicza, Lublin, Biblios, 2007, ISBN 9788386581560, s. 32-40.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Sposób funkcjonowania duchowości franciszkańskiej w literaturze polega na zaprezentowaniu cudowności świata i afirmacji życia.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Rozmiłowała się ma dusza: duchowość franciszkańska, za pośrednictwem której ukazana jest harmonijna rzeczywistość, zachwyt nad światem i wdzięczność za codzienne życie.
b) Życie bez zdarzeń: wiersz, który wykorzystuje ideę franciszkańską w celu afirmacji prostego życia, zachwytu nad światem i ukazania stanu pogodzenia się z losem.
c) Mrówko, ważko, biedronko: nawiązanie do filozofii franciszkańskiej w celu zaprezentowania zachwytu nad światem i umiłowania przyrody
d) Na wsi: pochwała spokojnego, harmonijnego, prostego i pokornego życia na wsi w zgodzie z Bogiem, naturą i drugim człowiekiem.

3. Wnioski:
a) Obecność franciszkanizmu w literaturze polskiej podporządkowana jest funkcji estetycznej, ekspresywnej i poznawczej.
b) Poprzez wykorzystanie filozofii franciszkańskiej autorzy kreują obraz cudownego i zachwycającego świata oraz kojącej przyrody, wyrażają swój afirmatywny stosunek do rzeczywistości, wyjaśniają, z czego wynika cudowność świata i przedstawiają rządzące nim prawa boskie.
c) Idea franciszkańska służy pisarzom do pokazania, że kochają rzeczywistość taką, jaka on jest, upajają się nią i są za nią wdzięczni Bogu, a ich życie jest szczęśliwe i spełnione.