Motyw tańca i jego funkcje w literaturze, filmie, malarstwie i sztuce

Taniec odgrywa bardzo istotną rolę niemalże we wszystkich kręgach kulturowych. Dla tradycyjnych ludów afrykańskim stanowi element rytualnych obrzędów, zaś dla cywilizacji zachodniej jest powiązany z namiętnością, tradycją czy obyczajami. Daje się to szczególnie zauważyć aktualnie, kiedy takie programy jak „You can dance”, „Taniec z gwiazdami” czy „Gwiazdy tańczą na lodzie” są na pierwszych miejscach pod względem oglądalności w rankingach telewizyjnych.

Zatem możemy pokusić się o stwierdzenie, że taniec jest nieodłącznym elementem kultury. Nic więc dziwnego, że ten element aktywności ludzkiej często był ujmowany w literaturze, malarstwie i filmie. Taniec w poszczególnych dziełach pełnił różne role, zależne od tego, jaka była wymowa danego dzieła. W mojej pracy chciałbym bliżej przyjrzeć się temu tematowi i przedstawić jego funkcje oraz ujęcia, odwołując się do wybranych przeze mnie utworów.

Pieśń Świętojańska o Sobótce

Dziełem, w którym daje się wyodrębnić motyw tańca, jest „Pieśń świętojańska o Sobótce”. Kochanowski w swoim utworze przedstawia obrzęd tak zwanej nocy świętojańskiej, której elementem jest taniec. Noc świętojańska była obchodzona w dzień przesilenia letniego. Pogański rytuał polegał na tym, że dwanaście kobiet kolejno jedna po drugiej śpiewają swoje pieśni. Tak też przedstawił go Kochanowski w swoim utworze.

Zdarzenia przybierają inny kształt, kiedy do tańca zaprasza panna nr 2, a jej zaproszenie przyjmuje panna nr 3. Kobieta zapoczątkowuje zabawę, radując się przy tym swoim szczęśliwym życiem. Widać zatem, że taniec stanowi element podtrzymujący tradycję ludową. Kochanowski poprzez sentencję panny nr 3, mówiącą o szczęściu, jakim jest ludzka egzystencja, podkreśla, jak wielkie znaczenie dla obywateli ma tradycja. Katalizatorem całej sytuacji jest natomiast taniec. Śpiewy połączone z zabawą stanowią swoistą ucieczkę od szarej rzeczywistości, dają wytchnienie i możliwość relaksu oraz odpoczynku od codzienności.

W „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” widzimy także swoistą pochwałę biesiadnego stylu życia, co można identyfikować z postawą epikurejską, mówiącą, że nadrzędnym celem ludzkiej egzystencji jest szczęście. Tak więc taniec jest najlepszym sposobem osiągnięcia zadowolenia i radości z życia. Reasumując, Kochanowski w swoim utworze przedstawia taniec jako element tradycji narodowej, która jest ważną wartością spajającą społeczeństwo. Inne zadanie tańca w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” polega na dawaniu poczucia choćby chwilowego szczęścia i zapomnienia o doraźnych problemach.

Pan Tadeusz

Kolejnym omówionym przeze mnie dziełem będzie „Pan Tadeusz”. W „Panu Tadeuszu” znalazło się miejsce na opisanie polskiego narodowego tańca, jakim jest polonez. Ukazany został on w Księdze XII i stanowi zarazem zakończeniem utworu. Rozpoczyna go Podkomorzy, będący przedstawicielem starszego pokolenia. Nie bez kozery jest on prowadzącym; jego przewodnictwo ma świadczyć o pozycji społecznej, którą zajmuje. Znamiennym jest także fakt, że nikt nie próbuje dorównać Podkomorzemu, co symbolizuje konsolidację, jedność oraz zgodę społeczeństwa. Jego partnerką jest Zośka, która potrafi świetnie wczuć się w rytm.

Mickiewicz przedstawił ją jako idealną tancerkę, porównując nawet do anioła. Zośka w ostatniej scenie epopei jest niezwykle kobieca i delikatna. Polonez w wykonaniu zgromadzonych gości okazuje się natomiast bardzo zróżnicowany. Widzimy, jak zmienia się jego tempo; na początku jest powolne i dostojne, zaś po jakimś czasie przyspiesza i staje się dynamiczne. Opis przebiegu poloneza jest tak sugestywny, że czytelnikowi wydaje się, jakby scena działa się koło niego. Wirujący w tańcu ludzie wyraźnie rozbudzają zmysły, a rozentuzjazmowane pary wznoszą okrzyki radości, tańczą i tupią, co wskazuje, że wszyscy obecni są bardzo zadowoleni. Istotnym czynnikiem, wpływającym na zrozumienie funkcji tańca w utworze, jest czas akcji.

Nie przypadkiem scena z polonezem w roli głównej rozgrywa się 3 maja w roku, kiedy Polska jest pod zaborami. Ten fakt wskazuje, że główną funkcją tańca w „Pana Tadeusza” jest wyzwolenie postaw patriotycznych w narodzie i ukazanie jedności społeczeństwa. Jak widać, zadanie, które tańcowi wyznaczył autor utworu, wiąże się z walką o niepodległość i wyidealizowanym obrazem Polaków jako skonsolidowanego i mającego wspólne ideały oraz obyczaje narodu. Mickiewicz w ten sposób chciał podtrzymać Polaków na duchu, przedstawiając ich jako jedność. Jego zamierzeniem było danie nadziei na wyzwolenie naszej ojczyzny spod władzy zaborców. Reasumując, scena tańca „Pana Tadeusza” jest ujęta bardzo subtelnie, a zarazem sugestywnie i ma za zadanie podtrzymać w narodzie polskim patriotyzm oraz dać nadzieję na lepsze jutro.

Wesele

Bardzo istotnym dziełem, które chciałbym omówić w kontekście tematu, jest dramat zatytułowany „Wesele”. Taniec w utworze Wyspiańskiego został ujęty podczas wesela Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Święto pary młodej jest okazją do spotkania się warstwy inteligenckiej i chłopskiej. Podczas zabawy i tańców widzimy, jak ścierają się dwa światy, które nie tylko nie są w stanie się porozumieć, lecz nawet tego nie chcą.

Z tego względu taniec oprócz podtrzymania tradycji stanowi pewną grę pozorów. Bawiące się na parkiecie pary teoretycznie stanowią jedność, więc symbolizować powinny spójność społeczeństwa, lecz tak naprawdę ludzie z poszczególnych warstw społecznych są sobie obcy. Inną, wydaje się, że ważniejszą funkcją tańca w „Weselu” jest ukazanie za jego pomocą bierności, apatii i braku skonsolidowania polskiego społeczeństwa.

Taniec niewoli symbolizuje więc niemożność podjęcia wspólnej walki o ojczyznę. Prowodyrem zaistniałej sytuacji jest tajemniczy chochoł, który obnaża wady polskiego narodu. Jego postać daje jednak promyk nadziei, ponieważ chochoł to w rzeczywistości różany krzew, który zakwita na wiosnę. Idąc tym tropem, możemy dojść do wniosku, że Wyspiański uważał, że w końcu nadejdzie moment, kiedy to Polacy rozkwitną i będą w pełni gotowi do walki o niepodległość. Jak więc widzimy, taniec jest bardzo ważnym elementem „Wesela”, który stanowi pretekst do ukazania opinii autora na temat kondycji polskiego społeczeństwa w dobie walki o niepodległość.

Przedwiośnie

Innym utworem, do którego chciałbym się odwołać, jest powieść Stefana Żeromskiego zatytułowana „Przedwiośnie”. Utwór opowiada historię młodego Polaka – Cezarego Baryki – któremu przyszło dorastać na obczyźnie. Cezary często wplątuje się w romanse, co pozwoliło autorowi posłużyć się motywem tańca. Ten rodzaj aktywności ludzkiej w „Przedwiośniu” jest ukazany jako tło dla przedstawienia uczuć i więzi, jakie rozwijają się w Nawłoci. Tak więc dzięki tańcowi Wanda i Karolina okazują swoje zainteresowanie osobą Baryki, a on sam ujawnia romans, który go łączy z Laurą Kościeniecką. Kiedy chłopak baluje z Karoliną, wzbudza wielką namiętność w Karusi. Natomiast jej taniec jest pełen energii i dynamiki, dzięki niemu dziewczyna odzyskuje wiarę we własne możliwości.

Taniec kozaka, który Baryka wykonuje z Karoliną, wzbudza podziw u widzów. Cezary bawi się także z Laurą pożądającą go ze wzajemnością. Z tego względu para musi ukrywać swą namiętność przed narzeczonym dziewczyny, co dodaje pikanterii całej scenie. Taniec jest dla obojga także możliwością fizycznego zbliżenia, którego tak bardzo pragną. Jak widzimy, taniec wyzwala emocje i luzuje bariery emocjonalne pomiędzy ludźmi. Tak więc można wywnioskować, iż Żeromski uważa, że dzięki niemu można odkryć swą skrywaną namiętność i pokazać, jak bardzo zależy nam na danej osobie.

Sur le point d’Avignon

Dziełem godnym omówienia w kontekście tematu jest wiersz Krzysztofa Baczyńskiego zatytułowany „Sur le point d’Avignon”. Przedstawia on wizję sielskiego, przedwojennego świata, do którego myślami powraca podmiot liryczny. Jednym z jego elementów są ludzie tańczący na moście we francuskim mieście Awinion; najpierw są nimi „panowie niewidzialni”, następnie „liściaste suknie panien”, a na końcu wspólnie tańczą panie i panowie. W ujęciu Baczyńskiego taniec jest więc elementem przedwojennego świata, który odszedł w niepamięć wraz z wybuchem największego konfliktu zbrojnego w dziejach ludzkości.

Staje się on sposobem na wyrażenie radości i afirmacji niezniszczonej, szczęśliwej rzeczywistości, a jednocześnie pozwala na sentymentalne wspomnienia i symbolizuje cudowne czasy przedwojenne. Podmiot liryczny opisuje go z wyraźnym zachwytem i zauważa jego energiczność oraz radość. Można wręcz odnieść wrażenie, że taniec na moście w Awinion to część jakiejś większej zabawy lub biesiady, który zarazem kreuje lekki i optymistyczny nastrój wiersza.

Tango

Ostatnim omówionym dziś dziełem literackim będzie „Tango”. Autor prezentuje groteskową i absurdalną rzeczywistość z perspektywy bardzo nietypowej rodziny, w której wszystko jest postawione na głowie, a jej członkowie zamienili się rolami. Mianowicie osoby starsze, a więc Eleonora, Stomil, Eugenia i Eugeniusz zachowują się jak młodzi nastolatkowie, zaś osoba rzeczywiście młoda, czyli Artur, jest odpowiedzialna i dojrzała niczym ludzie w podeszłym wieku. Artur buntuje się wobec karykaturalnego świata, gdzie nie panują żadne zasady, a opacznie rozumiana wolność dotyczy wszystkiego, począwszy od zachowania, poprzez sferę obyczajową, skończywszy na ubiorze. Bunt Artura zostaje jednak stłumiony przez prostaka używającego siły – Edka, który ostatecznie go zabija za pomocą pistoletu.

Dramat Mrożka wieńczy tytułowy taniec w wykonaniu Eugeniusza i Edka, odbywający się po zwycięstwie tego drugiego nad Arturem. Tango prowadzi właśnie Edek, symbolizujący arogancję, chamstwo i wyższość siły fizycznej nad intelektem, co objawia się również przez uległość inteligentnego bądź co bądź Eugeniusza. Wszystko to pozwala stwierdzić, że tytułowe tango stanowi metaforę zwycięstwa siły fizycznej nad intelektem i aluzję do kryzysu polskiej inteligencji. Za jego pomocą Mrożek chce uświadomić czytelnikom, iż nie można dać dojść do władzy osobom prostackim i niewykształconym, ponieważ nie potrafią one jej sprawować. Tango jako taniec ukazuje wygraną karykaturalnej i groteskowej rewolucji obyczajowej, postulującej wszechobecną wolność, nad zasadami moralnymi od lat rządzącymi światem społecznym.

Dirty dancing

Motyw tańca pojawia się nie tylko w literaturze, ale również w filmie, czego najlepszym przykładem jest produkcja zatytułowana „Dirty Dancing”. Przedstawia ona historię pewnej młodej dziewczyny, która zaczyna fascynować się tańcem. Najpierw jednak zapoznaje się z przystojnym instruktorem i obserwuje jego taneczne poczynania. Z czasem zarówno taniec, jak i postać nauczyciela, w którego wcielił się Patrick Swayze, stają się nieodłącznymi elementami życia bohaterki. W pewnym momencie okazuje się, że właściwa partnerka instruktora jest niezdolna do wzięcia udziału w konkursie, dlatego główna bohaterka ją zastępuje, w efekcie czego w trakcie mozolnych ćwiczeń w ogromnej mierze polepsza swoje umiejętności, jak również zbliża się emocjonalnie do instruktora.

W „Dirty Dancing” taniec stanowi treść życia i jest wielką pasją dla bohaterów, która wyznacza ich codzienności i kształtuje kontakty międzyludzkie. To właśnie za sprawą tańca rodzi się pomiędzy nimi wielka miłość; pozwala on także na wyrażenie siebie: własnych emocji, uczuć oraz przeżyć. Zarazem taniec traktuje się jako próbę charakteru, determinacji i motywacji, który daje szanse na zahartowanie ciała i ducha. W „Dirty Dancing” motyw tańca stanowi motor napędowy fabuły i w dużej mierze wyznacza jej treść, jak również wpływa na postawy i zachowania bohaterów.

Tancerka na scenie

Ostatnim dziełem, na omówieniu którego chciałbym zakończyć dzisiejsze rozważania, będzie obraz Edgara Degasa zatytułowany „Tancerka na scenie”. Przedstawia on postać tańczącej primabaleriny, jednak nie znajduje się ona w centrum obrazu, a w jego prawym dolnym rogu. W tle widać natomiast scenę, kurtynę i inne baletnice przypatrujące się tancerce. Na podstawie zaangażowania primabaleriny w swoje zajęcie i jej skupionego wyrazu twarzy widać, że taniec jest dla niej sposobem na wyrażenie siebie i tym, co najbardziej kocha.

Jej pełna harmonii i symetrii sylwetka wskazują zaś, że baletnica w swoim tańcu przeżywa niemal uniesienie i ekstazę. Całość kompozycji wywołuje bardzo ciepłe wrażenia i uczucia, a obraz wykonany jest w technice impresjonistycznej, za pomocą długich pociągnięć pędzlem, co w połączeniu z nietypową, niejako z góry perspektywą widzenia baletnicy sprawia, że dzieło Edgara Degasa wydaje się trochę nierzeczywiste.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie dzieł, główna funkcja motywu tańca to ukazanie postaw, światopoglądów i ideałów, w jakie wierzą poszczególni bohaterowie, jak również symbolizowanie określonych zachowań i wartości. Za jego pomocą artyści w metaforyczny sposób odnoszą się do dużo ważniejszych tematów, takich jak walka o niepodległość, miłość, śmierć czy problem władzy. W kontekście wniosków warto zauważyć, że ujęcia motywu tańca są różne – raz jest on radosnym, podnoszącym na duchu wydarzeniem, a w innym przypadku stanowi zapowiedź smutnego przebiegu fabuły. Taniec stanowi więc swoistą formę komunikacji międzyludzkiej i artystycznej, jakże odmiennej od języka.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Ardolino Emile, Dirty dancing, USA, Vestron Pictures, 1987,
2. Baczyński Krzysztof Kamil, Sur le pont d’Avignon, dostęp online: http://wiersze.duno.pl/wiersz,2927,Baczy%F1ski+Krzysztof+Kamil-Sur+le+pont+d%27Avignon.html, 05.12.2014,
3. Degas Edgar, Tancerka na scenie, dostęp online: www.historiasztuki.blox.pl/resource/degas.jpg, 25.03.2015,
4. Kochanowski Jaj, Pieśń Świętojańska o Sobótce, W: Pieśni, Wrocław, Ossolineum, 2008, ISBN 9788304049871,
5. Mickiewicz Adam, Pan Tadeusz, Kraków, Zielona Sowa, 2005, ISBN 8373895744,
6. Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631,
7. Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372,
8. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Kraków, Spes, 2000, ISBN 8388468472.

II Literatura przedmiotu:
1. Farent Tadeusz, Fraszki, pieśni, treny Jana Kochanowskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581665, s. 31-35,
2. Lementowicz Urszula, Pan Tadeusz Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581054, s. 37-46,
3. Taniec, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 363-364,
4. Wilczycka Danuta, Tango Sławomira Mrożka, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581764, s. 24-35,
5. Wilczycka Danuta, Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581269, s. 14-33,
6. Włodarski Maciej, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, W: Lektury polonistyczne: Średniowiecze, Renesans, Barok, red. Borowski Andrzej, Gruchała Janusz, Kraków, Uniwersitas, 1997, s. 53-74.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Motyw tańca ma większe znaczenie w dziełach literackich, filmowych i malarskich niż to, które wynika z jego pierwotnej funkcji.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Pieśń świętojańska o Sobótce”: taniec jako element tradycji pozwalający na wyrażenie radości i szczęścia.
b) „Pan Tadeusz”: polonez wyrazem polskości, przywiązania do narodowej tradycji i nadziei na to, że zjednoczony naród może skutecznie walczyć o swoje interesy.
c) „Wesele”: chocholi taniec będący uosobieniem marazmu, bierności i bezsilności Polaków, którzy nie potrafią wspólnie walczyć o niepodległość.
d) „Przedwiośnie”: emocjonalny i pełen uczuć taniec pozwalający na nawiązanie bliskich kontaktów z drugą osobą będącą obiektem pożądania.
e) „Sur le pont d’Avignon”: taniec jest więc elementem przedwojennego świata, który pozwala powrócić do czasów szczęścia i radości.
f) „Tango”: tango kończące utwór jako symbol chamstwa, arogancji i buty, która zwycięża nad odpowiedzialnością i szlachetnością.
g) „Dirty Dancing”: taniec jako najważniejszy element w życiu bohaterów, który staje się metaforą ich uczucia i sposobem na ukazania emocji oraz wyrażenie siebie.
h) „Tancerka na scenie”: taniec baletnicy jako żywioł wprowadzający w ekstazę oraz jednocześnie symbol harmonii oraz ładu.

3. Wnioski:
a) Motyw tańca pełni funkcję symboliczną, w metaforyczny sposób obrazując wartości, postawy i ideały ukazywane w danym dziele.
b) Taniec może być pełen radości i zabawy, jak i smutku oraz pesymizmu.
c) Motyw tańca to uniwersalny topos funkcjonujący na wiele różnych sposobów w literaturze, filmie i malarstwie.