Witkacy – awangardzista, katastrofista czy pogrobowiec modernizmu? Omów twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza

Stanisław Ignacy Witkiewicz, zwyczajowo określany Witkacym, to bez wątpienia jeden z najbardziej oryginalnych i nietypowych twórców w dziejach polskiej sztuki. Jako wszechstronny artysty był pisarzem, malarzem, fotografem, filozofem i dramaturgiem, a jego twórczość definiuje go jako awangardzistę, katastrofistę i pogrobowca modernizmu. Podczas dzisiejszego wystąpienia na podstawie wybranych dzieł Witkacego zamierzam odwodnić powyższą tezę, dlatego warto najpierw zdefiniować pojęcia awangardy, katastrofizmu i pogrobowca modernizmu.

Mianowicie awangardzista zrywa w swoich dziełach z tradycyjnym pojęciem rzeczywistości, kreując własny artystyczny świat, zaś katastrofista obrazuje upadek cywilizacji człowieka. Z kolei określenie „pogrobowiec modernizmu” wskazuje, iż Witkacy przemycał w swoich dziełach elementy charakterystyczne dla epoki Młodej Polski.

Witkacy urodził się 24 lutego 1885 roku w Warszawie, w mocno ukulturalnionej rodzinie, gdyż jego ojciec był malarzem, pisarzem i architektem, a matka uczyła muzyki. Dorastając wśród artystów, chłonął ich sposób bycia i szybko zaczął wykazywać ponadprzeciętne zdolności, dlatego rodzice nie posłali go do szkoły i nauczali w trybie indywidualnym, korzystając z usług prywatnych nauczycieli. Początki kariery artystycznej Witkacego datuje się na późny okres Młodej Polski i wiąże się je z wydaniem pierwszej jego powieści – „622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta”. Późną młodość Witkacy spędził na podróżach, m.in. do Australii, Paryża i Rosji, gdzie przebywał przez długi czas. Z Rosji przeniósł się do Zakopanego, a zmarł poprzez samobójstwo w swoim majątku w obecnie ukraińskiej miejscowości – Jeziory.

Witkiewicz jako awangardzista

Witkacy często nazywany jest awangardzistą, co wynika przede wszystkim ze stworzenia przez niego Koncepcji Czystej Formy. Jej awangardowy charakter polega na nietypowym wówczas założeniu, iż zadaniem sztuki jest pobudzanie metafizycznych odczuć u odbiorcy, a nie przedstawianie realnie istniejącej rzeczywistości. Z tego względu dzieła powinny być jaka najbardziej udziwnione i nietypowe, tak aby abstrahowały od realnego świata i pobudzały wyobraźnię. Taki właśnie jest np. surrealistyczny obraz Witkiewicza zatytułowany „Kompozycja”, który portretuje osobliwe stworzenia przypominające ptaki, choć w istocie nie mają one nic wspólnego ze skrzydlatymi stworzeniami.

Dzieło to stanowi wytwór wyobraźni autora i przekracza granica zwyczajnego rozumienia świata, dlatego można je określić jako awangardowe. Pozbawiona fabuły sztuka „Tumor Mózgowicz” z szalonym naukowcem w roli również została podporządkowana Koncepcji Czystej Formy. Awangardowy jest też dramat „Szewcy”. Główni bohaterowie to tytułowi szewcy, zmuszeni do wykonywania katorżniczej pracy, oraz ich kierownik. Mimo że pozornie zaprezentowana sytuacja może wydawać się całkowicie normalna, to tak naprawdę wykreowany przez Witkacego świat okazuje się pełen surrealistycznego absurdu. Irracjonalne wydają się bowiem rozmowy prowadzone przez szewców, którzy raz klną właśnie jak przysłowiowy szewc, aby za chwilę rozpocząć głębokie, metafizyczne dysputy.

Z kolei pozornie inteligentny i wykształcony Scurvy pod koniec utworu zaczyna zachowywać się jak pies, co bynajmniej nie jest normalne. Jako całkowicie przerysowana i absurdalna jawi się także postać księżniczki Iriny, która zachowuje się jak nimfomanka gotowa, aby oddać się wręcz każdemu napotkanemu mężczyźnie. Irina i Scurvy to nie jedyni bohaterowie o wyolbrzymionych i absurdalnych cechach, ponieważ za takie należy uznać też Sajetana Tempe, Hiper-Robociarza oraz Towarzyszów Abramowskiego i X.

Bohaterowie to nie jedyne czynniki tworzące wizję absurdalnego świata w „Szewcach”, gdyż składa się na nią również sama fabuła, pełna niedorzecznych i nierealnych sytuacji oraz zwrotów akcji, jak np. rewolucja proletariacka wywołana przez szewców czy przewrót kapitalistyczny zapoczątkowany przez Scuvy’ego, a także dwukrotna śmierć Sajana Tempe czy taniec księżniczki Iriny z wieśniakiem. Wszystko to sprawia, iż „Szewcy” stają się dziełem awangardowym, które wymyka się spod racjonalnych praw rządzących światem i obrazuje jego deformację. Rzeczywistość „Szewców” jest absurdalna i pełna paradoksów, dlatego można ją określić jako awangardową w pełnym tego słowa znaczeniu.

Witkacy jako katastrofista

„Szewcy” są również dowodem na to, że Witkacy był katastrofistą, gdyż sportretowany w tym dziele świat ulega degradacji i wraz z upływem czasem niszczeje. Wynika to z kolejnych rewolucji, które destabilizują życie społeczne i doprowadzają do ciągłej zmiany władzy. Najpierw rządy przejmuje faszysta Scurvy, co kończy się zamknięciem szewców w więzieniu, a po nim do władzy dochodzą komuniści prowadzeni przez Sajetana Tempe. Ostatnia rewolucja okazuje się zwycięstwem totalitarysty Hipera-Robociarza, gotowego do całkowitego przejęcia rządów i wprowadzenia powszechnej uniformizacji.

Rzeczywistość sportretowana w „Szewcach” rujnuje wszelkie wyższe wartości, sprowadza ludzi do poziomu zwierząt i niszczy ich uczucia. Katastrofizm dramatu Witkiewicza polega także na przejęciu władzy nad człowiekiem przez rządzących, którzy w pełni uzależniają od siebie przeciętnego człowieka. W „Szewcach” normalny świat ludzi myślących i empatycznych zostaje wyparty przez pełne nienawiści rządy totalitarystów, komunistów i faszystów. Tradycyjne pojęcia człowieka i godności są w nim niszczone i ustępują barbarzyństwu, zdziczeniu oraz obłędowi.

Katastrofizm Witkiewicza widoczny jest także w powieści „Pożegnanie jesieni”. Autor obrazuje w niej zdegenerowany obraz Polski jako kraju zniewolonego przez wszechogarniający i pasożytniczy system biurokratyczny, który odbiera ludziom wolność i zmusza do katorżniczej pracy. Obywatele nie mają wyboru, a wykonywanie bezsensownych rozkazów ich ogłupia, w efekcie czego wszelkie indywidualności i zachowania odbiegające od normy są eliminowane.

Wszystko to jest efektem rewolucji reorganizującej świat społeczny na kształt więzienie, gdzie strażnikami jest władza, a osadzonymi ludzie. Główny bohater „Pożegnania jesieni” – Atanazy Bazakbal – nie może znieść takiej rzeczywistości, dlatego próbuje uciec z kraju, w efekcie czego ginie poprzez rozstrzelanie. „Pożegnanie jesieni” to kolejna katastroficzna wizja Witkiewicza, ukazująca zniewolony, ogłupiony i pozbawiony indywidualizmu świat, gdzie system ujarzmia człowieka i wyplenia z niego wszelkie ludzkie zachowania oraz wyższe wartości, sprowadzając do roli robota wykonującego najprostsze prace.

Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pogrobowiec modernizmu

„Pożegnanie jesieni” stanowi także dowód na to, iż Witkacy był pogrobowcem modernizmu, gdyż główny bohater jest dekadentem i prezentuje zrezygnowaną postawę charakterystyczną dla okresu Młodej Polski. Atanazy Bazakbal targany jest wewnętrznymi niepokojami oraz kryzysami światopoglądowymi, toteż próbuje zmienić stereotypowy obraz swojego życia, w związku z czym ulega narkotykom i dzikiemu pożądaniu erotycznemu. Także dzieło „Janulka” przedstawia dekadencki obraz świata, gdzie ludzie cierpią na depresję i nie widzą sensu istnienia, mając przekonanie, że świat zmierza w stronę zagłady.

Dekadenckość objawia się zresztą we wszystkich katastroficznych dziełach Witkacego, w których w wyniku rewolucji upadły wszelkie wyższe ideały, sztuka została zdegradowana, religie wyeliminowano z życia, a człowiek znalazł się w sidłach zniewalającej go totalitarnej władzy. Tego typu dekadenckość, będąca wynikiem nie wewnętrznych przeczuć i obaw, jakie mieli przedstawicieli modernizmu, ale życiowych doświadczeń związanych z komunizmem i nazizmem, sprawiają, że można Witkacego nazwać jako pogrobowca modernizmu w pełnym tego słowa znaczeniu. Jego modernistyczny dekadentyzm jest nawet pełniejszy niż przedstawicieli epoki Młodej Polski, ponieważ został poparty nie przeczuciem, lecz empiryzmem i znajomością historii.

Podsumowanie

Witkacy to jednocześnie awangardzista, katastrofista i pogrobowiec modernizmu. O jego awangardzizmie świadczy fakt, iż jego dzieła przedstawiają rzeczywistość przekraczającą wszelkie bariery naturalne i wiążą się z jej kompletną deformacją oraz sportretowaniem wyimaginowanych wizji. Jako awangardzista Witkacy posługuje się surrealizmem, kubizmem i futuryzmem. Z kolei jako katastrofista prezentuje zdegradowany i pozbawiony jakichkolwiek wyższych wartości i ideałów świat, w którym człowiek jest bezwolny, uzależniony od wszechobecnej i totalitarnej władzy, a jego życie polega na żmudnym wykonywania bezsensownych prac oraz buntowaniu się i wywoływaniu kojonych rewolucji, które jeszcze bardziej degradują rzeczywistość. Witkacego można określić również jako pogrobowca modernizmu, co wynika z faktu, iż w swoich dziełach przedstawiał dekadenckie postawy i wizje zrujnowanego świata, gdzie upadło człowieczeństwo. Wspólną cechą dla wszystkich tych trzech kierunków – awangardy, modernizmu i katastrofizmu – jest u Witkacego wykorzystanie motywu rewolucji.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Janulka, Warszawa, Virtualo, 2010, ISBN 9788327214485,
2. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Kompozycja, dostęp online: http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Witkacy/Images/Kompozycja_1.jpg, 26.02.2013,
3. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Matka, dostęp online: http://literat.ug.edu.pl/matka/index.htm, 26.02.2013,
4. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Nienasycenie, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898115,
5. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia. Szkice estetyczne, Warszawa, PIW, 2002, ISBN 8306021738,
6. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Pożegnanie jesieni, Wrocław, Wydawnictwo Dolnośląskie, 1999, ISBN 8373844015,
7. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Szewcy, Kraków, Greg, 2004, ISBN 9788373272163,
8. Witkiewicz Stanisław Ignacy, Tumor Mózgowicz, Kraków, Fala, 1921.

II Literatura przedmiotu:
1. Błoński Jan, Prawodawca sztuki i prorok zagłady – Stanisław Ignacy Witkiewicz, W: Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego: sylwetki, red. Faron Bolesław, Warszawa, Wiedza Powszechna, 1974, s. 751-769,
2. Błoński Jan, Witkacy i rewolucja, Pamiętnik Literacki, 1990, nr 2, s. 79-94,
3. Danek-Wojnowska Bożena, Z zagadnień Witkiewiczowskiego katastrofizmu, W: Z problemów literatury polskiej XX wieku. T. 2: literatura międzywojenna, red. Brodzka Alina, Żabicki Zbigniew, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 212-236,
4. Kłossowicz Jan, Samotność i uniwersalizm Witkacego, W: Z problemów literatury polskiej XX wieku. T. 2: Literatura międzywojenna, red. Brodzka Alina, Żabicki Zbigniew, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 193-211,
5. Micińska Anna, Istnienie Poszczególne: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Wrocław, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2003, ISBN 8373840338,
6. Szpakowska Małgorzata, Katastrofizm Stanisława Ignacego Witkiewicza, W: Problemy literatury polskiej lat 1890-1939. Seria 2, red. Kirchner Hanna, Żabicki Zbigniew, Wrocław, Ossolineum, 1974, s. 325-362.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Twórczość Witkacego pozwala określić go jako awangardzistę, katastrofistę i pogrobowca modernizmu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Awangardzista: Koncepcja Czystej Formy zakładająca abstrahowanie od realnej rzeczywistości; ukazywanie nierzeczywistego, surrealistycznego i zdeformowanego świata.
b) Katastrofizm: przedstawianie zrewolucjonizowanej rzeczywistości, która ulega degradacji i wiąże się z upadkiem wszystkich najważniejszych i fundamentalnych wartości oraz ideałów, gdzie ludzi są bezwolni, a rządzi nimi totalitarna władza.
c) Dekadentyzm: ukazywanie dekadenckich postaw związanych z całkowitym zrezygnowaniem oraz przedstawianie moralnego upadku cywilizacji.

3. Wnioski:
a) Witkacy łączy w swoich dziełach katastrofizm, awangardę i modernizm.
b) Modernizm Witkacego polega na dekadentyzmie i wynika z osobistych obserwacji historii oraz życia politycznego.
c) Charakterystycznym elementem twórczości Witkacego jest wykorzystanie motywu rewolucji.