Literackie powroty do miejsc dzieciństwa i młodości

Literatura może pełnić wiele różnego rodzaju funkcji, takich jak rozrywka, edukacja, dokumentowanie zdarzeń historycznych czy opowiedzenie niesamowitej historii. Oprócz tego pisarze często posługują się swoimi dziełami, aby móc przywołać miejsca dzieciństwa i młodości, powracając do nich myślami. Tego typu wspomnienia pozwalają autorom na ponowne przeżycie wczesnych lat młodości, zrozumienie własnego „ja” w kontekście dojrzewania czy wnikliwe poznanie swojej historii.

Gnój

Fabuła powieści Wojciecha Kuczoka zatytułowanej „Gnój” została osadzona w jednym ze śląskich miasteczek w czasach PRL-u, a główny bohater i zarazem narrator wypowiadający się w pierwszej osobie liczby pojedynczej to Mały K. oraz jego najbliższa rodzina. Z perspektywy dorosłego i dojrzałego człowieka powraca on pamięcią do czasów młodości, które w dużej mierze ukształtowały jego osobowość i zachowanie. Nie są to bynajmniej miłe wspomnienia, ponieważ dzieciństwo głównego bohatera było pełne przemocy, nienawiści i napięcia. Największą przyczyną takiego stanu rzeczy staje się brutalny i bezwzględny ojciec, którego jedynym argumentem jest przemoc i siła. Wielokrotnie bije Małego K., często nawet bez powodu, używając w tym celu pejcza. Narrator w ten sposób opisuje męki zadawane mu przez ojca:

„(…) ten obcy starzec o brodzie z waty, który najpierw pyta, czy byłem grzeczny, potem sam sobie odpowiada, że na pewno nie, i bije mnie rózgą; śmieje się i mruga do matki, że to tak trochę tylko, dla żartu, no i profilaktyki, ale ta drobna krzywda jest do mojego drobnego rozmiaru dopasowana przemyślnie (…)”

Wspomnienia z dzieciństwa głównego bohatera dotyczą przede wszystkim przemocy i patologicznych stosunków, jakie wytworzyły się pomiędzy członkami rodziny. Zła jest bowiem nie tylko relacja pomiędzy nim a ojcem, ale również pomiędzy pozostałymi domownikami. Mianowicie matka wielokrotnie kłóci się z ojcem, lecz mimo to nie decydują się na rozwód, ponieważ obawiają się reakcji swojego otoczenia. Z kolei brat jest starym i niedojrzałym kawalerem, a siostrą bigotką, która psychicznie pastwi się nad nim niemal z takim samym zapałem jak ojciec nad Małym K.

Atmosfera w domu jest zła i króluje w niej nienawiść oraz wzajemna niechęć domowników, mimo że są oni do siebie mocno przywiązani, o czym świadczy fakt, że podczas pobytu w sanatorium Mały K. tęskni za rodziną, a ojciec wcale nierzadko mówi matce, że ją kocha. Przywiązanie i pojmowana w opaczny sposób miłość miesza się tu z nienawiścią i niechęcią, jak chociażby wówczas, gdy główny bohater momencie mówi, że marzy mu się wojna, ponieważ wówczas mógłby zabić ojca.

W „Gnoju” mamy zatem do czynienia z niezwykle gorzkim, smutnym i traumatycznym powrotem do miejsc dzieciństwa i młodości, które wyrządziły głównemu bohaterowi wiele cierpienia i stały się przyczyną jego nieprzystosowania społecznego oraz pesymizmu życiowego w dorosłości.

Szkarłatne drzewo nadziei

Autorka powieści – Clara Olink Kelly – przedstawia w niej swoje wspomnienia osadzone w czasach II wojny światowej. Najpierw jednak czytelnik obserwuje jej sielskie dzieciństwo na indonezyjskiej wyspie Jawa, gdzie wiodła szczęśliwe życie wraz z najbliższą rodziną; ojciec był dyrektorem zyskownej, rodzinnej firmy, a matka zajmowała się domem i dziećmi. W wyniku wojny Jawa została jednak opanowana przez japońskie wojsko, które utworzyło na jej terenie obozy koncentracyjne, żywo przypominające niemieckie lagry i sowieckie łagry.

Z perspektywy czternastoletniej dziewczynki dane jest nam obserwować dzieciństwo naznaczone cierpieniem, tragizmem i okrucieństwem. Widzimy, w jak nieludzki sposób traktowani są więźniowie, którzy muszą przeżyć dzień na jednej misce ryżu, a jeśli podpadną strażnikom, brakuje nawet tego. Narratorka i jednocześnie główna bohaterka opisuje przeludnienie w obozie, niedożywienie więźniów czy organizowany przez strażników handel nimi.

Powrót do lat dzieciństwa w „Szkarłatnym drzewie nadziei” jest więc pełen złych wspomnień związanych z okrucieństwami, z jakimi główna bohaterka musiała się zmierzyć podczas II wojny światowej. Jednocześnie jednak dane jest nam ujrzeć heroiczną i pełną poświęcenia postawę jej matki, która pomimo otaczającego ją zła cały czas starała się utrzymać w dzieciach nadzieję i obdarzać je miłością. Każdego dnia czytała im różne biblijne historie; obiecywała, że już niedługo spotkają się z ukochaną rodziną w Anglii i pracowała ponad ludzkie siły, aby tylko dzieci mogły przeżyć.

Powrót do lat dzieciństwa i młodości w przypadku „Szkarłatnego drzewa nadziei” został więc naznaczony nie tylko okrucieństwem, ale również miłością i ofiarności ze strony ukochanej matki. Dzięki temu wspomnienia głównej bohaterki mają co prawda gorzki, lecz także sentymentalny i nieco optymistyczny wyraz.

Kobieta w podróży

Do lat dzieciństwa i młodości powraca Roma Ligocka w zawierającej elementy autobiograficzne powieści „Kobieta w podróży”. Jest to zbiór dość luźnych i pisanych prostym językiem przemyśleń oraz wspomnień autorki będącej jednocześnie jedną z bohaterek. Przedstawiają one dzieciństwo i młodość Romy Ligockiej w nawiązaniu do traumatycznych wydarzeń z czasów II wojny światowej. Autorka dzieli swoje życie na to przed rokiem 1939 i po, jednak tragiczna pamięć z dzieciństwa ma wpływ również na jej dorosłą osobę. Bagaż doświadczeń stanowi jej piętno, z którym musi sobie radzić i które co jakiś czas daje o sobie znać i nie pozwala zapomnieć o wydarzeniach z młodości. Wspomina zrujnowany świat Żydów następującymi słowami:

„W pięknym starym Krakowie mieszkało wtedy spokojnie wielu Żydów. Troszczyli się oni wówczas – zwłaszcza ci bogaci – przede wszystkim o wykształcenie i przyszłość swoich dzieci, nie wiedząc, że żadnej przyszłości już dla nich nie będzie”

Powrót Romy Ligockiej do lat dzieciństwa i młodości jest naznaczony śmiercią, cierpieniem i wykluczeniem, co odbiło się na niej jako na dorosłej kobiecie. Są to bardzo trudne wspomnienia będące swego rodzaju niechcianym brzemieniem, od którego nie da się uwolnić.

W pułapce dzieciństwa

Powieść „W pułapce dzieciństwa” napisana przez Josélito Michaud bazuje na rzeczywistych przeżyciach autora i przedstawia jego dramatyczną historię z dzieciństwa. Mianowicie wspomina on, że matka porzuciła go od razu po porodzie, dlatego od dziecka błąkał się od jednej do drugiej rodziny zastępczej. Ciągłe rozstania i konieczność zaklimatyzowania się w nowej rzeczywistości sprawiały, że Olivier – bo tak ma na imię główny bohater – czuł się samotny i zagubiony w świecie. W tym czasie przygarnęła go m.in. rodzina państwa Surprenant, gdzie poznał smak cierpienia, przemocy i okrucieństwa. Pan domu był bowiem alkoholikiem, który znęcał się nad Olivierem i wielokrotnie go upokarzał, co nie pozostało bez wpływu na jego psychikę, osobowość i dorosłe zachowanie.

Z kolei przyjaźń i ciepło mógł odnaleźć w domu państwa Rivard, gdzie udało mu się przełamać strach, uprzedzenia i obawy, nawiązując w końcu bliski kontakt z innymi sierotami. Ostatecznie jeden z przyjaciół Oliviera niespodziewanie umarł, a on sam został wysłany do rodziny Dubreuil, gdzie przez długi czas nie potrafił się z nikim związać, aż w końcu zaprzyjaźnił się ze starszą babcią, z którą jednak również musiał szybko się pożegnać.

Powieść „W pułapce dzieciństwa” powraca do lat dzieciństwa i młodości poprzez postać głównego bohatera i jednocześnie narratora opisującego swoje życie oraz emocje z perspektywy pierwszej osoby. Dzięki temu czytelnik może dowiedzieć się, w jaki sposób poszczególne wydarzenia życiowe wpływają na dziecko i jak kształtują jego osobowość, charakter i pragnienia. Wspomnienia autora są trudne i ukazują ciężkie dzieciństwo, przez pryzmat którego czytelnik obserwuje dorastanie i dojrzewanie głównego bohatera. Nie jest ono łatwe, o czym świadczą słowa:

„Odkąd pamiętam, wiedzieliśmy, że lepiej nie oczekiwać zbyt wiele od życia, aby się nie rozczarować i aby nasze nadzieje po raz kolejny nie zostały zawiedzione. Nie chcieliśmy doznać zawodu”.

Podsumowanie

Powrót do miejsc młodości ukazywany jest poprzez zaprezentowanie świata widzianego oczami dziecka. W kontekście wniosków należy zauważyć, że ukazywany w omówionych utworach świat jest z reguły pełen smutku, cierpienia, przemocy i samotności, co podpowiada, iż autorzy nie mieli szczęśliwego dzieciństwa. Ich młodzi bohaterowie często spotykają się bowiem z różnego rodzaju traumatycznymi wydarzeniami, które mają ogromny wpływ na ich życie i w dużej mierze kształtują ich osobowość, charakter i zachowanie.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Clara Olink Kelly, Szkarłatne drzewo nadziei, Warszawa, Świat Książki, 2004, ISBN 8373911723,
2. Kuczok Wojciech, Gnój, Warszawa, W.A.B., 2008, ISBN 9788374140508,
3. Ligocka Roma, Kobieta w podróży, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2002, ISBN 8308032850,
4. Michaud Josélito, W pułapce dzieciństwa, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2012, ISBN 9788378391487.

II Literatura przedmiotu:
1. Dzieciństwo, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 104-112,
2. Ostaszewski Robert, Gnój, Wojciech, Kuczok, dostęp online: http://wyborcza.pl/1,75517,1510504.html, 26.03.2013.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Poprzez powrót do miejsc dzieciństwa i młodości pisarze ukazują swoje wspomnienia z okresu dorastania.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Gnój”: krytyczny obraz domu rodzinnego, gdzie główny bohater dorasta pośród przemocy, nieposzanowania i wzajemnego niezrozumienia.
b) „Szkarłatne drzewo nadziei”: wspomnienia z japońskiego obozu zagłady, gdzie główna bohaterka przebywała wraz matką.
c) „Kobieta w podróży”: wspomnienia z wojennych lat młodości, które stanowią brzemię głównej bohaterki i stale przypominają jej o cierpieniu oraz śmierci.
d) „W pułapce dzieciństwa”: trudny i pełen samotności oraz zwątpienia powrót do miejsc dzieciństwa, które odcisnęły ogromne piętno na głównym bohaterze.

3. Wnioski:
a) Powrót do lat dzieciństwa często ukazywany jest poprzez zaprezentowanie świata widzianego oczami dziecka.
b) Miejsca, do których powracają pisarze, z reguły ukazywane są jako pełne smutku, cierpienia, przemocy i samotności.
c) Młodzi bohaterowie często spotykają się z różnego rodzaju traumatycznymi wydarzeniami, które mają ogromny wpływ na ich życie i w dużej mierze kształtują ich osobowość, charakter oraz zachowanie.