Rosja sowiecka w literaturze XX w.

Rosja sowiecka to państwo powstałe w 1917 roku w wyniku bolszewickiej rewolucji październikowej, które po II wojnie światowej było największym krajem wchodzącym w skład istniejącego do 1991 roku ZSRR. Najpierw władzę sprawowali w nim bolszewicy z Włodzimierzem Leninem na czele, a następnie wywodzący się od nich komuniści pod rządami Józefa Stalina i jego spadkobierców. Rosja sowiecka była państwem imperialnym, dążącym do podboju militarnego i zniewolenia siłą innych narodów.

Szczególną rolę odegrała w historii Polski oraz oczywiście samych Rosjan, co znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko w opracowaniach historycznych, ale również w literaturze XX wieku, która przedstawia Rosję sowiecką w kontekście jej zbrodniczego funkcjonowania.

Inny świat

Rosję sowiecką ukazują wspomnienia z łagru spisane przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Na ich podstawie wyłania się obraz Rosji sowieckiej jako zamordystycznego państwa, które traktuje ludzi niczym trybiki w swojej totalitarnej machinie dążącej do zdeptania godności i maksymalnego wykorzystania człowieka. Główny bohater i zarazem narrator zostaje pojmany przez Sowietów i bez żadnego powodu osadzony w obozie pracy. Nie wiadomo, co się z nimi stanie, są niepewni jutra i przerażeni niewolą. Przesłuchania zostają opisane niczym tortury i przebiegają w środku nocy przy ostrym świetle skierowanym na twarz podejrzanego.

Zarzuty stalinowców są absurdalne, ponieważ oskarżają Gustawa o bycie niemieckim szpiegiem z uwagi na fakt, że posiada buty podobne do tych noszonych przez Niemców, a jego nazwisko ma niemieckie brzmienie. W sowieckiej Rosja można zostać oskarżonym o cokolwiek, jeśli tylko jest się niewygodnym dla totalitarnego systemu, czego dowodzi również przypadek „zabójcy Stalina”, który pijany założył się, że strzeli w oko przywódcy na portrecie zawieszonym na ścianie, a następnie oskarżono go o zamach na Stalina.

„Inny świat” pokazuje, że w tym kraju nie obowiązują żadne reguły, a władza może z człowiekiem zrobić, co tylko ze chce, podczas gdy on nie ma żadnych szans na obronę i musi się podporządkować niewoli. Codziennością są zsyłki do obozów pracy, dokąd wywieziono ok. 20 milionów więźniów, w większości niewinnych ludzi, którzy w skrajnie trudnych warunkach pracują za darmo na rzecz Związku Sowieckiego, przy czym większość z nich umiera lub w najlepszych wypadku nigdy nie wraca do domu. Narrator opowiada, że w trakcie budowy gułagów niewolnicy pracowali w temperaturze dochodzącej do -40 stopni i spali w szałasach, a ich dzienne racje żywieniowe obejmowały talerz zupy oraz 300 gramów chleba. Obóz pracy to swego rodzaju miniatura Rosji sowieckiej, na bazie której jak w soczewce widać mechanizmy rządzące tym państwem.

Na nieludzkiej ziemi

Już sam tytuł powieści Józefa Czapskiego – „Na nieludzkiej ziemi” – wskazuje, jak autor i jednocześnie główny bohater oraz narrator postrzega sowieckie państwo – jako nieludzki obszar pozbawiony humanistycznych wartości. Józef Czapski z perspektywy polskiego żołnierza wziętego do rosyjskiej niewoli w trakcie II wojny światowej opisuje pobyt w obozie jenieckim i swoją tułaczkę po Rosji, dzięki czemu czytelnik można poznać, jak funkcjonuje ten stalinowski kraj. Fakt, że polscy żołnierze zostają wzięci przez Rosjan do niewoli pomimo niewypowiedzianej, a de facto aktywnie prowadzonej wojnie przeciwko II Rzeczpospolitej, wskazuje na cynizm i przebiegłość sowieckich władz.

Uwięzieni żołnierze nie mają pojęcia, dokąd są wiezieni przez długie dnie i noce, dopóki nie lądują w obozach jenieckich, gdzie żyją w ekstremalnych warunkach. Głodowe racje żywnościowe, temperatury sięgające -30 stopni, ogromny ścisk i choroby dziesiątkujące kolejnych skazańców są tu na porządku dziennym. Co istotne, na początku II wojny światowej sowiecka Rosja w głąb tajgi i tundry wysiedliła z rodzinnego kraju łącznie półtora miliona polskich obywateli, w tym oczywiście nie tylko żołnierzy. Oprócz nich rozbijano całe rodziny, odbierając matkom dzieci i transportując je samotnie do Rosji, a ojców wysyłając na daleką Syberię.

W efekcie osierocono tysiące dzieci i na zawsze pozbawiono ich rodziców, którzy nigdy więcej nie mogli ujrzeć swoich pociech. Józef Czapski przedstawia życie w obozie jako ciągłą katorgę, o czym świadczą statystyki mówiące o umieralności sięgającej 70%. Większość Polaków ginęła z głodu lub mrozu, przy czym duża część nie zdołała przeżyć samego transportu. Zdarzały się nawet tak makabryczne sceny, że zamarznięte ciała dzieci musiano wyrzucać przez okno bydlęcych wagonów, ponieważ Rosjanie nie zezwalali na organizację pogrzebu.

Powszechnym zjawiskiem jest pędzenie na piechotę setek polskich obywateli wiele kilometrów przez zamarznięte stepy. Trudy tych wyczerpujących tułaczek znoszą nieliczni, w konsekwencji czego z kilkusetosobowej grupy do celu dociera zaledwie kilka osób, zaś reszta umiera po drodze. Za sprawą układu Sikorski-Majski większość Polaków zostaje uwolniona, jednak Józef Czapski nie powraca do kraju, ponieważ jego zadaniem jest odnalezienie zaginionych żołnierzy, którzy – jak się później okazało – zostali zamordowani w lasach katyńskich. Podczas swoich długich podróży autor dokładnie poznaje Rosję sowiecką i opisuje ją na kartach swojej powieści.

Z jego wspomnień wyłania się obraz zbrodniczego państwa bazującego na kłamstwie i propagandzie, dla którego życie ludzkie to nic nieznacząca igraszka i sposób na osiągnięcie celów politycznych. Przeciętni obywatele żyjący w Rosji pozbawieni są dostępu do rzetelnych informacji, a docierająca do nich codziennie stalinowska propaganda całkowicie wypacza ich myślenie. W efekcie ogromna większość Rosjan postrzega Polaków i cały zachód jako „kapitalistycznych panów”, nie zauważając przy tym, że sami żyją w skrajnej biedzie i zacofaniu i są ograbiani przez własne państwo. Narrator opisuje szare, brudne, zniszczone i ziejące smutkiem sowieckie miasta oraz wsie, gdzie każdy jest zastraszony, nikt ze sobą szczerze nie rozmawia, a zaufanie to pojęcie nieznane.

W Rosji powszechny jest głód, dlatego kiedy główny bohater przechadza się w punkcie przesiadkowym z herbatą lub ciastkiem w dłoniach, od razu jest atakowanych przez miejscowych. Ze wspomnień autora wyłania się wizja Rosji jako państwa całkowicie upadłego pod względem gospodarczym, społecznym i kulturalnym – zdobycie podstawowych artykułów do życia, takich jak jedzenie, papier czy książki, graniczy z cudem i wymaga wielkiego wysiłku, podczas gdy zboże jest rozkradane albo bezsensownie wysypywane, bo nie ma możliwości jego przerobienia na żywność. Niezwykle silnie rozwinięty jest natomiast aparat represji, który nie pozwala na normalne funkcjonowanie żadnych innych dziedzin życia.

Obozy pracy, obozy jenieckie, setki tysięcy żołnierzy i agentów – wszystko to stanowi jedyny obszarem zainteresowania państwa. Państwa, trzeba to podkreślić, bandyckiego i przestępczego, zdolnego do skrytobójczego wymordowania dwudziestu pięciu tysięcy niewinnych i bezbronnych jeńców, aby następnie cynicznie zrzucić winę na Niemców i wypierać się swojego udziału w zbrodni. Kiedy Józef Czapski próbuje dowiedzieć się, co się stało z ofiarami mordu katyńskiego, wysocy rangą oficjele oszukują, że nie mają o tym pojęcia. Panuje powszechna zmowa milczenia i pomimo osobistych wizyt u najważniejszych przedstawicieli państwowych za każdym razem autor jest odsyłany z kwitkiem i okłamywany, że nic nie wiadomo o polskich oficerach.

Warto również nadmienić, że Józef Czapski szeroko opisuje sowiecki imperializm i wspomina o katordze nie tylko Polaków, ale również zagłodzonych podczas Wielkiego Głodu Ukraińców czy zdziesiątkowanych przez rosyjskich żołnierzy obywatelach Turkmenistanu. Wszystko to pokazuje, że tytuł powieści „Na nieludzkiej ziemi” jest adekwatny w stosunku do tego, co w latach 40. XX wieku działo się u naszych wschodnich sąsiadów.

Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza

Dziełem ukazującym Rosję sowiecką na przykładzie obozu pracy jest „Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza”. Powieść Aleksandra Sołżenicyna bazuje na wątkach autobiograficznych i ukazuje historię tytułowego bohatera. Akcja utworu trwa dokładnie jeden dzień i zaczyna się od momentu przebudzenia się bohatera. Najpierw jednak dowiadujemy się, że na mającym miejsce o wiele wcześniej przesłuchaniu, pod groźbą śmierci był zmuszony do przyznania się do bycia faszystowskim szpiegiem, choć w rzeczywistości nigdy nie pełnił tej funkcji. Podobny los spotyka również innych bohaterów powieści, czyli np. Andrieja Tiurina, Bujnowskiego czy Aloszkę.

W sowieckim obozie pracy więźniowie pracować po 11 godzin na mrozie i nie mogą się zbuntować, ponieważ wiedzą, że czeka ich za to śmierć, dlatego za nic w świecie nie chcą podpaść strażnikom i potulnie wykonują ich absurdalne rozkazy. Zasady obozowe i instynkt przeżycia są w Rosji sowieckiej najistotniejszymi czynnikami kształtującymi postawy wobec totalitaryzmu stalinowskiego, o czym świadczy panująca tam hierarchia, zarówno wśród władzy obozu, jak i wśród więźniów. Przykładem człowieka złagrowanego jest główny bohater. Iwan Denisowicz podporządkowuje się bowiem obozowym regułom, gdyż ma świadomość, że tylko w ten sposób może przeżyć. W tym celu stara się nie wyróżniać z tłumu, nigdy nie chodzi sam, nie próbuje walczyć o sprawiedliwość, mimo że ma świadomość swojej niewinności, nie buntuje się przeciwko otaczającej go rzeczywistości i nie reaguje na zło, jakie wokół niego istnieje.

Iwan Denisowicz kłania się przełożonym, zdejmuje czapkę, gdy widzi strażników obozu, nigdy nie zapomina, aby odnowić numerek na waciaku, a także pokornie milczy podczas bicia i wielogodzinnych rewizji. Wie, że jakakolwiek niesubordynacja zmniejsza jego szanse na przeżycie w okrutnych warunkach, dlatego się na nią nie decyduje. Godzi się z tym, co go spotkało, przez co musi zrelatywizować swój światopogląd i przyjąć do wiadomość, że zło, które go otacza, stanowi również część jego duszy. W obozie czeka go wiele cierpienia w postaci głodu i katorżniczej pracy, jednak akceptuje to, aby przeżyć.

Podsumowanie

Literatura XX wieku ukazuje Rosję sowiecką w jednoznacznie negatywnym świetle, jako nieludzki kraj, który gładzi i morduje setki tysięcy ludzi, posługuje się terrorem i zorganizowanym aparatem represji, dokonuje zbrodni ludobójstwa i dąży do zniszczenia innych narodów. Podstawy jego funkcjonowania to zastraszanie, przemoc i propaganda, za pomocą których pozbywa się ludzi niewygodnych i zmusza postronnych do podporządkowania. „Inny świat” i „Na nieludzkiej ziemi” uświadamiają, że Rosja sowiecka to totalitarne i despotyczne państwo, w którym oprócz terroru i wojska nic nie funkcjonuje tak, jak należy, a głód, nędza i zacofanie są powszechne. W kontekście wniosków należy zauważyć, że obrazy sowieckiej Rosji zaprezentowane w literaturze XX wieku są realistyczne i prawdziwe, ponieważ wyłaniają się z osobistych wspomnień ludzi, którzy spędzili w nim wiele lat.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Czapski Józef, Na nieludzkiej ziemi, Kraków, Znak, 2011, ISBN 9788324014989,
2) Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308040249,
3) Sołżenicyn Aleksander, Jeden dzień Iwana Denisowicza, Warszawa, ISKRY, 2000, ISBN 832071639X.

II Literatura przedmiotu:
1) Drawicz Andrzej, Ten sam, chociaż inny świat (Gustaw Herling-Grudziński a Rosja i Związek Sowiecki), Kresy, 1993, nr 14, s. 137-140,
2) Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Język Polski w Szkole Średniej, 1990/1991, nr 2, s. 52-61,
3) Żuliński Leszek, Na nieludzkiej ziemi – recenzja, Literatura, 1990, nr 4, s. 55.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Rosja sowiecka w literaturze XX wieku ukazywana jest jako państwo zbrodnicze i posługujące się terrorem.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Inny świat: obraz Rosji sowieckiej zaprezentowany na przykładzie obozu pracy; państwo, które dąży do odebrania godności i człowieczeństwa ludziom, stosuje wobec nich terror, świadomie prowadzi ich do śmierci i w skrajny sposób wykorzystuje.
b) Na nieludzkiej ziemi: Rosja sowiecka jako państwo niszczące inne kraje, a nawet własnych obywateli, które posługuje się terrorem, propagandą i kłamstwem i traktuje ludzkie życie niczym igraszkę.
c) Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza: sowiecki obóz pracy, który zmusza do wyzbycia moralności i człowieczeństwa w celu zapewnienia sobie szansy na przeżycie.

3. Wnioski:
a) Literatura XX wieku ukazuje Rosję sowiecką w jednoznacznie negatywnym świetle, jako nieludzki kraj, który gładzi i morduje setki tysięcy ludzi, posługuje się terrorem i zorganizowanym aparatem represji, dokonuje zbrodni ludobójstwa i dąży do zniszczenia innych narodów.
b) Podstawy funkcjonowania sowieckiej Rosji to zastraszanie, przemoc i propaganda.
c) Rosja sowiecka to państwo, które pozbawia ludzi godności i człowieczeństwa.
d) Rosja sowiecka to totalitarne i despotyczne państwo, w którym oprócz terroru i wojska nic nie funkcjonuje tak, jak należy.