Motyw grobu i mogiły w literaturze i sztuce

Chowanie zmarłych w mogiłach, grobach i kurhanach to jedna z niewielu tradycji obecnych we wszystkich kulturach żyjących na kuli ziemskiej, począwszy od dzikich plemion z Papui-Nowej Gwinei, po tybetańskich mnichów i kraje europejskie, skończywszy na pierwotnych ludach amazońskich. W ten sposób oddaje się cześć zmarłych i podkreśla się dbałość społeczeństwa nie tylko o wartości materialne, ale również duchowe, które są jego ważnym spoiwem.

Mogiły i groby mają jednak duże znaczenie nie tylko w życiu codziennym, ale również w literaturze i sztuce, gdzie dodatkowo pełnią symboliczną funkcję. Czego symbolem są wobec tego groby i miejsca chowania zmarłych? Jakie ideały, wartości i postawy uosabiają? Na te i inne pytania związane z symboliką motywu mogiły i grobu w literaturze i sztuce postaram się odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia.

Dzieje Tristana i Izoldy

Swoje rozważania chciałbym rozpocząć od omówienia „Dziejów Tristana i Izoldy”. Średniowieczna legenda zrekonstruowana w 1900 roku przez Josepha Bediera opowiada tragiczną historię miłości dwojga tytułowych bohaterów, którzy zakochują się w sobie bez pamięci. Problem polega jednak na tym, że ich miłość jest niepożądana i wcale nie wynika ze wzajemnej fascynacji, ale z faktu, że Tristan przez pomyłkę spożywa magiczny eliksir przeznaczony dla króla Marka. Po wielu perypetiach Tristan zostaje wyrzucony z kraju i zraniony podczas jednej z bitew. Przeczuwając, że niedługo umrze, nakazuje przyjacielowi, aby sprowadził Izoldę, lecz nie udaje się to z powodu zazdrosnej Izoldy o Białych Dłoniach, która chcąc zemścić się na niewiernym Tristanie, oszukuje go, że Izolda Jasnowłosa nie przybędzie, w efekcie czego główny bohater umiera z żalu.

Widząc nieżywego Tristana, tytułowa Izolda rzuca mu się w ramiona, całuje czule w usta i również umiera w jego objęciach. Mimo że pochowano ich w tej samej kaplicy, ale w osobnych trumnach, następnego dnia po śmierci na ich grobach pojawia się przepiękny, pachnący i zielony krzew głogu, który wyrasta z trumny Tristana i wbija się w trumnę Izoldy. Choć próbuje się go jeszcze parokrotnie ściąć, to za każdym razem odrasta na nowo, łącząc dwie trumny.

Zamknięta w kaplicy zamkowej mogiła tytułowych bohaterów jest wobec tego symbolem ich wielkiej i nierozerwalnej miłości. Stanowi dowód na to, że żadna siła, nawet śmierć nie jest w stanie przekreślić uczucia Tristana i Izoldy. Ich miłość przełamuje bariery fizyczne i naturalne. Fakt, że głóg nigdy nie przestaje rosnąć, nawet po ścięciu, pokazuje, że ich uczucie jest niezniszczalne i wieczne, a także uosabia tryumf miłości nad wszelkimi barierami i ograniczeniami, niezależnie od tego, jakie by one nie były. Bo choć nie udało się Tristanowi i Izoldzie spełnić swojej namiętności za życia, to przeznaczenie dopełniło się dopiero po śmierci.

Lilie

W kontekście tematu wart przeanalizować romantyczną balladę Adama Mickiewicza zatytułowaną „Lilie”. Opowiada ona dzieje pewnej kobiety, która najpierw zdradza męża, a później w celu ukrycia tego faktu morduje go i zakopuje jego zwłoki w odludnym miejscu, dla niepoznaki zasiewając na grobie lilie. Aby uspokoić swoje sumienie, żona dodatkowo odprawia nad mogiłą modły. Po śmierci mężczyzny jego bracia przez pewien poszukują go, a kiedy poszukiwania nie dają skutku, zaczynają walczyć o względy wdowy.

W związku z tym morderczyni organizuje konkurs: ten, który z braci jako pierwszy uplecie wianek z zerwanych kwiatów, zostanie jej mężem. Niczego nieświadomi konkurenci o rękę kobiety zrywają lilie z grobu zabitego przez nią męża i w kaplicy, gdzie ma dojść do ślubu, kłócą się o to, kto pierwszy spełnił zadanie. W tym momencie pojawia się zjawa zamordowanego mężczyzny, która poprzez zawalenie kaplicy doprowadza do śmierci obu braci i niewiernej żony.

W „Liliach” grób można uznać za symbol zbrodni przypominający okrutnej kobiecie o popełnionym czynie. Myśli o nim powodują wewnętrzne lęki i obawy przed tym, że zbrodnia wyjdzie na jaw. Mąż nie daje o sobie zapomnieć do ostatniego momentu życia żony i świadomie je odbiera, wymierzając w ten sposób karę za zdradę i morderstwo. Z kolei kwiaty wyrastające na mogile męża należy traktować jako symbol spokoju zmarłego mężczyzny, który poprzez ich zerwanie zostaje wybudzony i sprowokowany do stanowczej reakcji.

Grób Agamemnona

Innym romantycznym lirykiem godnym omówienia jest „Grób Agamemnona” Juliusza Słowackiego. Tytułowa mogiła, obecnie nazywana Skarbcem Ateusza, to miejsce, które osobiście odwiedził autor i opisał je w swoim wierszu. Podmiot liryczny znajduje się w jego wnętrzu i zaczyna rozmyślać na temat historii. Z wielkim szacunkiem wspomina starożytnych myślicieli, artystów i wojowników, a mogiła termopilska przypomina mu o wielkim poświęceniu, jakim wykazali się Spartanie podczas bitwy w przesmyku termopilskim, kiedy do ostatniej kropli krwi bronili się przed Persami.

Grób trzystu Spartan, którzy ofiarowali swoje życie w walce o ojczyznę, skłania go do podjęcia dywagacji na temat postaw Polaków w dobie zaborów. Mianowicie podmiot liryczny podaje heroizm Spartan jako przykład patriotycznej postawy i najwyższego oddania ojczyźnie, na którego w jego opinii nie stać rodaków. Grobowiec termopilski uosabia więc odwagę, miłość do ojczyzny oraz największe zaangażowanie i poświęcenie w jej imieniu.

Starożytna mogiła skłania podmiot liryczny do podjęcia rozważań nad postawą Polaków w obliczu walk niepodległościowych. Niestety porównanie Spartan z Polakami wychodzi na zdecydowaną niekorzyść dla naszych rodaków, ponieważ nie są oni zdolni do wspólnego i zgodnego ofiarowania swojego życia w staraniach o wolność ojczyzny, tak jak Spartanie.

Nad Niemnem

Mogiła, a właściwie dwie mogiły odgrywają bardzo ważną rolę w „Nad Niemnem”. Na przykładzie losów rodów Bohatyrowiczów i Korczyńskich powieść Elizy Orzeszkowej przedstawia wizerunek polskiego społeczeństwa po upadku powstania styczniowego. Jedną z mogił pojawiających się w „Nad Niemnem” jest ta, w której spoczywają Jan i Cecylia, czyli założyciele rodu Bohatyrowiczów. Dla bohaterów ma ona ogromne znaczenia, dlatego otaczają ją najwyższą czcią. Znajduje się ona głęboko w lesie, jest pokryta roślinnością i uosabia nie tylko początki rodu, ale też kształtuje tożsamość historyczną oraz rodzinną bohaterów.

Mogiłę można również traktować jako symbol wartości, którymi w swoim życiu wykazywali się Jan i Cecylia, a więc kultu pracy, wzajemnej miłości, życia w zgodzie z naturą i poświęcenia dla rodziny oraz narodu. Kultywowanie pamięci poprzez mogiłę pozwala bohaterom nie zapomnieć o ich korzeniach, buduje ich dumę z własnego pochodzenia i na stałe wiąże ich z ziemią rodzinną. Grób założycieli rodu Bohatyrowiczów nade wszystko jest jednak elementem łączącym przeszłość z teraźniejszością, świadczącym o ciągłości historycznej pomiędzy tym, co było dawniej, a tym, co jest teraz.

Druga mogiła pojawiająca się w „Nad Niemnem” to zbiorowy grób czterdziestu powstańców styczniowych, którzy oddali życie w imię walki o wolność ojczyzny. Podobnie jak kurhan Jana i Cecylii, tak i on znajduje się w lesie i leżą w nim zarówno przodkowie skłóconych rodów Bohatyrowiczów, jak i Korczyńskich. Ów grób symbolizuje więc jedność narodową, najwyższe poświęcenie dla ojczyzny, patriotyzm i gotowość do ofiarowania własnego życia w imię wolności narodu.

Mogiła powstańców nie pozwala zapomnieć o zrywie niepodległościowym Polaków, stanowi wyraz hołdu dla postawy powstańców i uosabia zgodę oraz jedność narodową, również pomiędzy zwaśnionymi Bohatyrowiczami i Korczyńskimi. Oba groby – Jana i Cecylii oraz powstańców styczniowych – mają za zadanie kultywować pamięć o wzniosłej historii, która dla Orzeszkowej staje się jednym z najistotniejszych elementów budujących tożsamość i kształtujących wizerunki bohaterów „Nad Niemnem”.

Zmartwychwstanie

Ostatnim dziełem, do którego odwołam się w trakcie dzisiejszego wystąpienia, będzie fresk Piero della Francesco zatytułowany „Zmartwychwstanie”. Jak wskazuje tytuł, odzwierciedla on moment zmartwychwstania Jezusa. Na pierwszym planie widoczni są śpiący strażnicy pilnujący grobu, z którego wychodzi górujący nad nimi Chrystus znajdujący się w centrum fresku. Jego twarz wydaje się bezemocjonalna i chłodna, a w tle widoczny jest zielony krajobraz natury.

Dzieło jest wyraźnie podzielone na dwie części, z których dolna obejmuje śpiących strażników, a górna sylwetkę Jezusa. Wyjście Chrystusa z mogiły w tym przypadku symbolizuje pokonanie śmierci i potwierdzenie panowania Boga nad ludźmi i światem. Tę tezę zdaje się potwierdzać chłodne i majestatyczne spojrzenie Jezusa oraz swego rodzaju uległość śpiących strażników. Ponadto powstanie z grobu świadczy o boskości Chrystusa i stanowi dowód na to, że jest on Synem Bożym zesłanym przez Stwórcę w celu zbawienia ludzkości.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, mogiła pełni bardzo różne funkcje w literaturze i sztuce; w „Dziejach Tristana i Izoldy” jest symbolem wiecznej miłości, w „Liliach” zbrodni, w „Grobie Agamemnona” patriotyzmu i poświęcania dla ojczyzny, w „Nad Niemnem” uosabia chwałę historycznych wydarzeń, a na fresku „Zmartwychwstanie” stanowi wyraz zwycięstwa życia nad śmiercią. W każdym przypadku mogiła symbolizuje więc to, co minęło i nie pozwala zapomnieć o minionych zdarzeniach.

Grób z reguły przypomina wzniosłe wartości i szlachetne ideały oraz postawy, a tylko w „Liliach” jest świadectwem zbrodni i swego rodzaju wyrzutem sumienia dla głównej bohaterki. Mogiły są zatem czymś więcej niż tylko miejscem, gdzie spoczywają zmarli, gdyż żyją własnym życiem, cechują się magią i tajemniczością, są obiektem zainteresowania bohaterów oraz podmiotów lirycznych i nierzadko pozwalają nawiązać kontakt z zaświatami.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Bedier Joseph, Dzieje Tristana i Izoldy, Wrocław, Oficyna Wydawnicza „Promocja”, 2001, ISBN 8388944363,
2) Mickiewicz Adam, Lilie, W: Ballady i romanse, Kraków, Zielona Sowa, 2004, ISBN 8373898344,
3) Francesca della Piero, Zmartwychwstanie, Sansepolcro, Museo Civico, ok. 1465, fresk, 225 x 200 cm,
4) Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Warszawa, Czytelnik, 2009, ISBN 8322517412,
5) Słowacki Juliusz, Grób Agamemnona, W: Wiersze i poematy, Warszawa, Czytelnik, 1971.

II Literatura przedmiotu:
1) Grób, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków. Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 117-123,
2) Polańczyk Danuta, Literatura powszechna średniowiecza, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581972, s. 27-30,
3) Polańczyk Danuta, Poezje Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581429, s. 20-24,
4) Polańczyk Danuta, Poezje Adama Mickiewicza część I, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581818, s. 25-29.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Motyw mogiły w literaturze i sztuce pełni funkcję symboliczną.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Dzieje Tristana i Izoldy: grobowiec Tristana i Izoldy, w którym dzieją się magiczne rzeczy, jako dowód na niezniszczalną siłę miłości bohaterów.
b) Lilie: mogiła zabitego męża symbolem zbrodni niedającym spokoju morderczyni.
c) Grób Agamemnona: starożytny grobowiec Spartan, którzy zginęli w walce o ojczyznę, jako symbol najwyższego poświęcenia dla narodu.
d) Nad Niemnem: mogiły Jana i Cecylii oraz powstańców styczniowych, które symbolizują przenikanie się historii z teraźniejszością i pozwalają oddać cześć przodkom.
e) Zmartwychwstanie: grób, z którego wychodzi zmartwychwstały Jezus Chrystus, jako symbol zwycięstwa życia nad śmiercią i boskiego panowania.

3. Wnioski:
a) Mogiły i groby symbolizują różne, najczęściej wzniosłe wartości, postawy, wydarzenia oraz ideały.
b) Mogiła symbolizuje to, co minęło i nie pozwala zapomnieć o historycznych zdarzeniach.
c) Mogiły żyją własnym życiem, cechują się magią i tajemniczością, są obiektem zainteresowania bohaterów oraz podmiotów lirycznych i nierzadko pozwalają nawiązać kontakt z zaświatami.

 

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *