Motyw samobójstwa w literaturze i filmie

Samobójstwo to odebranie sobie życia, które istnieje w naszej cywilizacji od samego początku. Z mniejszą lub większą częstotliwością pojawia się ono we wszystkich epokach, choć największe rozmiary przybrało w romantyzmie, kiedy pod wpływem lektury „Cierpień młodego Wertera” młodzi ludzie nagminnie targali się na swoje życie.

Mimo że skutek samobójstwa zawsze jest tak samo tragiczny, to jego przyczyny mogą być diametralnie różne, począwszy od niespełnionej miłości, poprzez cierpienie, skończywszy na buncie wobec rzeczywistości. Niejednoznaczna jest także ocena moralna tego czynu, ponieważ równie dobrze może on być klęską, jak i zwycięstwem człowieka.

Król Edyp

Utwór Sofoklesa opowiada historię życia tytułowego bohatera – króla Teb, który nieświadomie zabija swojego ojca, po czym poślubia własną matkę – Jokastę – robiąc to również nieświadomie. Wraz z nią tworzą parę i są szczęśliwym małżeństwem, zgodnie wychowującym czworo dzieci, troszcząc się o nie najlepiej, jak tylko potrafią. Wydawać by się mogło, że ich życie jest niezwykle szczęśliwe, jednak w rzeczywistości Jokasta ukrywa pewną tajemnicę. Mianowicie kiedy była jeszcze związana z pierwszym mężem, urodziła mu dziecko, które wedle przepowiedni zabije ojca i poślubi matkę.

Nie chcąc dopuścić do jej spełnienia, Jokasta wraz z Lajosem pozostawiła dziecko w górach, lecz dzięki pomocy ludzi przeżyło. Z tego względu mimo prób przezwyciężenia fatum żona króla Edypa i tak wpada w sidła tragicznej przepowiedni, poślubiając własnego syna i rodząc mu dzieci. Nieświadoma tego Jokasta, kocha męża szczerą i oddaną miłością, dlatego kiedy Edyp rozmawia z Terezjaszem o wyroczni delfickiej, poddaje w wątpliwości jego słowa. Pod wpływem miłości i chęci ochrony męża żona przekonuje go o nieprawdziwości przepowiedni i podważa jej autentyczność. Nie udaje to się jednak, toteż ostatecznie Jokasta popełnia samobójstwo.

Jej samobójstwo zostało zaprezentowane w sposób tragiczny, tak aby uwypuklić jej i tytułowego bohatera nierozwiązywalny dylemat. Jest to kobieta, która bardzo mocno kocha męża, ale ma świadomość, że w istocie nie może z nim być, bo jest jej synem, więc decyduje się na odebranie sobie życia. Jokasta mocno cierpi jako żona i jednocześnie matka, gdyż z powodu przepowiedni nie może realizować się na żadnym z tych obszarów. Jej samobójstwo jest smutne i wzbudza w czytelniku współczucie, gdyż nie wynika z jej winy. Odebranie sobie życia symbolizuje jej porażkę, bezsilność wobec fatum i podporządkowanie klątwie.

Biblia – Judasz

Judasz za kilka srebrników wydał na śmierć swojego Mistrza – Jezusa Chrystusa. Niedługo po tym czynie zaczęły go dręczyć wyrzuty sumienia i nawiedziły omamy oraz przywidzenia. Świadomość, że dopuścił się bardzo haniebnego czynu, jakim jest zdrada i przyczynienie się do śmierci Jezusa, doprowadziła go na skraj załamania psychicznego. Jeszcze tego samego dnia, kiedy odebrał pieniądze, targany wewnętrznymi rozterkami, zdecydował się je zwrócić kapłanom, którzy ofiarowali mu je w zamian za życie Jezusa, lecz nie byli skorzy, aby przyjąć z powrotem swą zapłatę i ocalić życie Chrystusa.

Zrozpaczony Judasz, mając świadomość, że to przez jego zdradę Jezus zostanie ukrzyżowany, pod koniec dnia odebrał sobie z tego powodu życie. Jak mówi Biblia, powiesił się na drzewie. Judasz dla chrześcijan jest symbolem nikczemności, chciwości, niewierności i małości, które są obecne w każdym człowieku. Jego historia pokazuje, że każda zdrada niesie ze sobą nieodzowną karę, jaką w tym przypadku jest właśnie samobójstwo. Wynika ono z ogromnych wyrzutów sumienia, jakie dosięgły wiarołomcę i można je traktować jako swego rodzaju pokutę Judasza.

Za pomocą ostatecznego czynu Judasza Biblia mówi, że nawet jeśli żałujemy swojego haniebnego czynu, musimy liczyć się z tym, że prędzej czy później przyjdzie nam za niego zapłacić. Tragiczne samobójstwo Judasza uświadamia, iż powinniśmy rozpatrywać swoje czyny bardzo dokładnie i przewidywać ich następstwa oraz konsekwencje. W przeciwnym wypadku, jeśli popełnimy jakiś błąd i uciekniemy się do zbrodni, nawet żal za nią i chęć cofnięcia czasu nie dadzą nam spokoju, tak jak to miału miejsce w przypadku zdrajcy Chrystusa, dla którego jedynym ukojeniem okazało się odebranie sobie życia.

Dla takiego czynu, jakim jest zdrada, nie ma bowiem żadnego usprawiedliwienia, a każdy, kto ją popełnia, zostanie osądzony adekwatnie do swoich występków. W przypadku Judasza samobójstwo stanowi ostateczną, najwyższą karę, która równoważy przewinienia, jakich się dopuścił, a wynika z wyrzutów sumienia.

Makbet

Samobójstwo popełnia żona tytułowego bohatera – Lady Makbet. Poznajemy ją jako kobietę owładniętą żądzą władzy, która dla jej posiadania jest w stanie posunąć się do wszystkiego. Aby zasiąść na tronie, cynicznie wykorzystuje Makbeta w celu realizacji swoich demonicznych planów i nakłania go do zamordowania króla Dunkana. Pomimo rozterek wewnętrznych Makbet ostatecznie ulega namowom żony i zabija monarchę, a następnie morduje rodzinę Makdufa i zleca zabójstwo Banka. Po pewnym czasie Makbet staje się tak nieczuły i obojętny na otaczającą go rzeczywistość, że odsuwa od siebie żonę.

Dotąd kierowała ona mężem i miała decydujący wpływ na jego działania oraz zdobycie tronu, dlatego kiedy zostaje jej to odebrane, popada w obłęd. Lady Makbet liczy na podporządkowanie Makbeta wobec swojej woli i własnych zamiarów, co udawało jej się przez długi czas, toteż gdy wymyka jej się z rąk realna władza pod postacią kontroli męża, traci ona również sens życia. Jej największe marzenie o sprawowaniu rządów odsuwają się na boczny tor pomimo wielkiego zaangażowania, skrzętnie uknutego planu i nakłonienia Makbeta do okrutnych morderstw. Mimo to żądza władzy tak mocno pochłonęła tytułowego bohatera, że w końcu zapomniał o żonie, oddalając ją tym samym od sprawowania rządów, z czym nie potrafiła sobie poradzić.

Można również postawić wniosek, że w ten sposób Makbet chciał pozbawić się jedynej konkurentki do tronu, lecz – nie wdając się w jego psychologizm – efektem jego decyzji o odrzuceniu Lady Makbet stał się najpierw jej obłęd, a następnie samobójstwo. Bezpośrednią przyczyną odebrania sobie życia przez główną bohaterkę dramatu Szekspira są więc problemy psychiczne, które z kolei pośrednio wynikają z faktu utraty kontroli nad mężem, a tym samym – realnej władzy. Z całą pewnością samobójstwo Lady Makbet stanowi symbolem jej klęski.

Kordian

Ujęcie motywu samobójstwo można odnaleźć w „Kordianie”. Dramat Juliusza Słowackiego przedstawia dzieje piętnastoletniego i nad wyraz dojrzałego jak na swój wiek młodzieńca poszukującego celu i sensu życia. Fakt, że nie może go odnaleźć, w połączeniu z jego romantyczną duszą, poczuciem samotności i zawodem miłosnym, sprawia, że ostatecznie podejmuje próbę samobójczą. Jako że nie potrafi określić wartości, którym warto by się poświęcić, odbiera sobie życie. Początkowo traktuje właśnie miłość jako taką wartość, ale rozczarowuje się nią z uwagi na odrzucenie ze strony ukochanej kobiety. Kordian nie godzi się na egzystencję pozbawioną celów, wzorów oraz ideałów, więc nie widząc sensu życia, postanawia je sobie odebrać.

Rozczarowanie światem, niespełnione uczucie, poczucie wyobcowania, młodociana wrażliwość oraz nieumiejętność odnalezienia się w rzeczywistości i zapanowania nad własnymi emocjami popychają Kordiana do samobójstwa. Można je uznać za formę romantycznego buntu wobec świata i element kreacji romantycznego bohatera. W mojej opinii ocena moralna samobójstwa tytułowej postaci dramatu Słowackiego powinna być negatywna, ponieważ świadczy ono o jego porażce i jest wyrazem braku motywacji do dalszej walki.

Granica

Główna postać utworu Zofii Nałkowskiej to Zenon Ziembiewicz. Poznajemy go jako idealistę i człowieka uczuciowego, który krytykuje ojca za ciągłe romanse i matkę za zbytnią wyrozumiałość wobec zdrad. Okazuje się jednak, że już jako dorosły mężczyzna uwodzi Justynę Bogutówną i nawiązuje z nią romans. W jego efekcie dziewczyna zachodzi w ciążę, co jest Zenonowi nie na rękę, toteż sugeruje jej usunięcie dziecka. Justyna przychyla się do jego sugestii i dokonuje aborcji, po czym Ziembiewicz odsuwa ją od siebie. W jego efekcie i w geście zemsty Bogutówna wylewa Zenonowi kwas na twarz, po czym główny bohater „Granicy” popełnia samobójstwo.

W jego przypadku odebranie sobie życia to wyraz jego moralnej i osobistej porażki, a także dowód na to, że przekraczanie kolejnych granic etycznych prowadzi do tragicznych konsekwencji. Samobójstwo jest symbolem odejścia Zenona od pierwotnych ideałów, jego konformizmu i moralnej uległości. Najpierw, aby zdobyć pieniądze na studia, zdecydował się bowiem pisać artykuły dla krytykowanej wcześniej przez siebie gazety, a następnie uzależnił się od cynicznego Czechlińskiego, którym również wcześniej gardził. Choć był świadomy, że działa niezgodnie z własnym sumieniem, rozgrzeszał się kolejnymi wymówkami i traktował swoją konformistyczną postawę tylko jako chwilowy, mało znaczący moment będący koniecznością, jeżeli chce mieć możliwość zrobienia kariery.

Ostatecznym dowodem moralnej porażki Ziembiewicza na tle zawodowym jest rozkaz strzelania do robotników, który wydał jako prezydent miasta. Przyczyna porażki Zenona to wobec tego działanie niezgodne z własnym sumieniem i wbrew swojemu światopoglądowi, jak również – a może przede wszystkim – brak umiejętności zastanowienia się nad własną postawą i spojrzenia na nią z perspektywy osoby trzeciej. Ziembiewicz cały czas oszukuje sam siebie i w niezwykle naiwny sposób usprawiedliwia swoje zdrady oraz konformizm, jakim wykazuje się w trakcie kariery zawodowej. Wobec siebie główny bohater stosuje zupełnie inne wymagania etyczne niż wobec innych, co widać na podstawie jego krytycznego stosunku do zdrad ojca i następnie zrzucaniu winy za swoje romanse na Justynę i nawet Elżbietę, a także na bazie jego uległości w trakcie pełnienia funkcji publicznych i redaktorskich.

Mimo że osobiście potępia zdradę i konformizm, to kiedy sam dopuszcza się tego typu zachowania, traci obiektywizm i znajduje różnego rodzaju, często bardzo błahe i banalne usprawiedliwienia. Subiektywizm samooceny, brak umiejętności zdystansowania się do samego siebie, sprzeniewierzanie się własnym ideałom i jednostkowe pojmowanie świata są zatem najważniejszymi przyczynami prowadzącymi Zenona do klęski, która ostatecznie kończy się samobójstwem. Można je więc uznać za swego rodzaju ucieczkę przed gorzką prawdą, której Ziembiewicz nie chciał spojrzeć prosto w oczy.

Zdążyć przed panem Bogiem

Życie odbierają sobie również bohaterowie „Zdążyć przed panem Bogiem”. Dzieło Hanny Krall stanowi zapis wywiadu przeprowadzonego przez autorkę z Markiem Edelmanem – kardiochirurgiem i jednocześnie dowódcą powstania w getcie warszawskim. Z jego długich wypowiedzi, tylko niekiedy przerywanych pytaniami autorki, wyłania się obraz tragicznej i pełnej cierpienia egzystencji w getcie, gdzie istniały marne szanse na przeżycie, a wielu więźniów wybierało samobójstwo, aby móc godnie zginąć.

Taką decyzję podjęła m.in. część powstańców w getcie, którzy widząc przeważającą przewagę Niemców, postanowili odebrać sobie życie. Łącznie 80 osób na czele z Mordechajem Anielewiczem pozabijało się wzajemnie, aby nie zginąć z rąk Hitlerowców. Przyparci do muru Żydzi niemający najmniejszych na pokonanie katów, popełnili zatem zbiorowe samobójstwo, aby uratować resztki własnego człowieczeństwa i nie zostać zabitym przez wroga lub umrzeć z głodu na ulicy.

Dla nich samobójstwo było szansą na godną śmierć i oznaczało własny, świadomy wybór. Dobrze wiedzieli, że gdyby nie ono, to zapewne i tak zostaliby zabici przez niemieckiego okupanta, dlatego podjęli decyzję, aby jej popełnić. Mimo to Marek Edelman krytykuje heroiczną i pełną poświęcenia decyzję powstańców, mówiąc, że ich zbiorowa śmierć została co prawda zmitologizowana oraz urosła do rangi symbolu, jednak jednocześnie stwierdza, że nie warto oddawać życia dla symboli, bo jego wartość jest znacznie większa niż tylko symboliczna.

Mała apokalipsa

Motyw samobójstwa pojawia się także w „Małej Apokalipsie”. Napisane przez Tadeusza Konwickiego dzieło prezentuje postać głównego bohatera – bezimiennego mieszkańca Warszawy, który postanawia dokonać aktu samospalenia po to, aby wyrazić swój bunt wobec komunizmu. Co prawda nie jest to do końca jego własna decyzja, gdyż otrzymuje taki rozkaz od opozycjonistów, jednak nie zmienia to faktu, że poprzez samobójstwo chce walczyć o wolność i godność człowieka.

Decyzję o samospaleniu można traktować jako bunt wobec zagłady, jaką jest rzeczywistość PRL-u. Główny bohater nie godzi się z nią i poprzez samospalenie zamierza podkreślić dezaprobatę swoją i swojego środowiska. Wynika to z faktu, że realia życia w PRL-u są zdegenerowane, czego powodem jest wszechobecna cenzura, obdzierająca ludzi z ich własnych opinii, brzydkie, zaniedbane, brudne i szare ulice, pękający most, niekursujące autobusy miejskie czy przerwy w dostawie; nawet warszawska przyroda wydaje się ponura i niezbyt urokliwa.

Obrazu degradacji dopełnia fakt pełnej inwigilacji obywateli przez ówczesny rząd, który ma nieograniczoną władzę i jest całkowicie podporządkowany woli ZSRR. Wszystko to można traktować jako zagładę Polski, wobec której główny bohater prezentuje postawę buntowniczą, chcąc dokonać samospalenia. Jego decyzja jest bez wątpienia odważna, lecz wynika bardziej z przymus niż z własnych chęci.

Na śmierć Tadeusza Borowskiego

Jak można się domyślać na podstawie tytułu, wiersz Czesława Miłosza zatytułowany „Na śmierć Tadeusza Borowskiego” odnosi się do samobójstwa Tadeusza Borowskiego – polskiego pisarza, autora wojennych Opowiadań i więźnia obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Aby w pełni zrozumieć, dlaczego w świetle wiersza Czesława Miłosza Tadeusz Borowski odebrał sobie życie, należy odwołać się do jego biografii. W „Na śmierć Tadeusza Borowskiego” podmiot liryczny przedstawia tytułową postać jako człowieka zagubionego i nieumiejącego odnaleźć się w ówczesnej rzeczywistości.

Osoba mówiąca wspomina, że Borowski miał za sobą mury polskiego ciemnogrodu, co oznacza, że nie czuł się dobrze wśród tradycyjnych, polskich wartości, a dalej stwierdza, że przed sobą widział gładką ścianę wschodu, co powinno się interpretować jako rozczarowanie komunizmem. Należy bowiem mieć świadomość, że po II wojnie światowej Borowski wstąpił do partii komunistycznej, z czego później bynajmniej nie był zadowolony, o czym świadczy powyższa metafora.

„Na śmierć Tadeusza Borowskiego” stanowi wyraz przekonania, jakoby autor Opowiadań lepiej czuł się w obozie koncentracyjnym, gdzie mógł pomagać innym ludziom i cieszyć się obecnością swojej ukochanej, niż w opanowanej przez Sowietów Polsce, w której krytyka literacka wytykała mu, że cyniczny Tadek z Opowiadań to on sam, choć w rzeczywistości nie można tego stwierdzić bez cienia wątpliwości. Ponadto podmiot liryczny porównuje samobójstwo Borowskiego do Władimira Majakowskiego – pisarza, którzy rozczarowany skutkami rewolucji komunistycznej, zdecydował się na odebranie sobie życia. Wiersz Czesława Miłosza przedstawia więc sylwetkę zagubionego w świecie, nieumiejącego określić swojej drogi życiowej, rozczarowanego otaczającą go rzeczywistością i bezpodstawnie krytykowanego oraz atakowanego poety-samobójcy, który wolał się zabić niż męczyć się w niezrozumiałym dla siebie świecie.

Cyber-prześladowca

Film zatytułowany „Cyber-prześladowca” i wyreżyserowany przez Charlesa Biname opowiada historię pewnej siedemnastolatki o imieniu Taylor, która w dniu urodzin otrzymuje wymarzony prezent – komputer osobisty. Początkowo cieszy się z jego posiadania i niezależności, jaką daje możliwość surfowania w Internecie, lecz zadowolenie nie trwa długo. Dziewczyna szybko staje się bowiem ofiarą cyberprzemocy, w efekcie czego jest szkalowana i obrażana na łamach portali społecznościowych, do których dostęp mają jej wszyscy najbliżsi znajomi. Na skutego tego Taylor zamyka się w sobie, boi się kontaktów z rówieśnikami, czuje się odrzucona i nieakceptowana, aż w końcu targa się na swoje życie.

Połykając tabletki, próbuje rozwiązać problem, który rozsadza ją od środka i nie pozwala normalnie funkcjonować w świecie. Samobójstwo jest w jej przypadku próbą ucieczki od okrutnej rzeczywistości oraz wyrazem bezsilności wobec przemocy w Internecie. Próba odebrania sobie życia przez Taylor wskazuje, jak ważnym elementem życia nastolatków jest akceptacja i zrozumienie ze strony rówieśników. Jej samobójstwo świadczy również o ogromnych problemach osobistych młodych osób, które są wykluczone z grona rówieśniczego i padają ofiarami środowiskowego ostracyzmu.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie przykłady pokazują, że samobójstwo to ostateczny krok człowieka, który jest przekonany, że nie ma innego sposobu na rozwiązanie swoich problemów. Odebranie sobie życia lub próba targnięcia się na nie to wielki dramat, w efekcie którego cierpi nie tylko samobójca, ale też jego otoczenie. Z całą pewnością można stwierdzić, że samobójstwo wynika z beznadziejnej sytuacji życiowej bohatera lub poświęcenia w imię wyższych ideałów. Jest to próba ucieczki od doczesnych problemów, wyraz desperacji lub gotowości do ofiarowania własnego życia w imię wartości.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Cyber-prześladowca [film], reż. Charles Binamé, Kanada 2011.
2) Konwicki Tadeusz, Mała apokalipsa, Warszawa 2004.
3) Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 1997.
4) Miłosz Czesław, Na śmierć Tadeusza Borowskiego, dostęp online: https://poema.pl/publikacja/1818-na-smierc-tadeusza-borowskiego
5) Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa 1982.
6) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1989, Nowy Testament, Mt 27,5.
7) Shakespeare William, Makbet, Warszawa 1995.
8) Sofokles, Król Edyp, Kraków 2003.
9) Słowacki Juliusz, Kordian, Kraków 2006.

II Literatura przedmiotu:
1) Judasz, W: Bocian Martin, Leksykon postaci biblijnych, Kraków 1995, s. 295-300.
2) Lementowicz Urszula, Zdążyć przed Panem Bogiem, Lublin 2012, s. 34-35.
3) Polańczyk Danuta, Makbet W. Szekspira, Lublin 2011, s. 24-27.
4) Pospiszyl Irena, Dewiacja samotnicza – samobójstwo, [w:] Tegoż, Patologie społeczne, Warszawa 2008.
5) Samobójstwo, [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław 1991, s. 856-858.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Samobójstwo to desperacki krok, który wynika z różnych czynników.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Król Edyp: samobójstwo Jokasty jako symbol jej porażki, bezsilności i bezradności, która wynika z fatum ciążącego nad jej rodziną.
b) Judasz: samobójstwo spowodowane wyrzutami sumienia po zdradzie Jezusa; samobójstwo jako kara za grzechy.
c) Makbet: odebranie sobie życia przez Lady Makbet jako wyraz osobistej klęski, samobójstwo spowodowane odrzuceniem przez męża i utratą władzy nad nim.
d) Kordian: odebranie sobie życia przez Kordiana, które jest wyrazem buntu, bezsensu istnienia i wynika z romantycznej duszy oraz niespełnionej miłości.
e) Granica: samobójstwo Zenona Ziembiewicza spowodowane wylaniem mu na twarz kwasu przez Justynę Bogutównę; samobójstwo mające pokazać, że nie należy przekraczać granicy moralnej.
f) Zdążyć przed panem Bogiem: samobójstwo spowodowane chęcią zapewnienia sobie godnej śmierci; samobójstwo wynikające z chęci zachowania honoru i ludzkiej godności w momencie śmierci.
g) Mała apokalipsa: bohater, który popełnia samobójstwo, aby pokazać swój bunt wobec komunizmu; samobójstwo wymuszone przez kolegów z opozycji jako wyraz społecznego niezadowolenia.
h) Na śmierć Tadeusza Borowskiego: wiersz o śmierci Tadeusza Borowskiego, który popełnił samobójstwo pod wpływem niemożności odnalezienia się w powojennej rzeczywistości, która okazała się dla niego jeszcze gorsza niż wojna.
i) Cyber-prześladowca: nękanie w Internecie i brak akceptacji wśród innych ludzi jako przyczyny próby samobójczej nastolatki.

3. Wnioski:
a) Samobójstwo to ostateczny krok człowieka, który jest przekonany, że nie ma innego sposobu na rozwiązanie swoich problemów.
b) Odebranie sobie życia to wielki dramat, w efekcie którego cierpią bliscy samobójcy.
c) Samobójstwo wynika z beznadziejnej sytuacji życiowej bohatera lub poświęcenia w imię wyższych ideałów.