Motyw non omnis moriar (nie wszytek umrę) w „Lalce” i „Introdukcji” Grochowiaka

Non omnis moriar – co to znaczy?

Non omnis moriar, czyli po polsku „nie wszytek umrę”, to sentencja pochodząca z Pieśni III napisanej przez Horacego, która wyraża przekonanie poety, że za sprawą swojej twórczość będzie on obecny w rzeczywistości nawet po śmierci. Wskazuje ona na nieśmiertelność dzieł sztuki zapisujących się na trwałe w świadomości społecznej, niezależnie od tego, czy dany artysta jeszcze żyje, czy nie. Na podstawie występowania tego motywu w literaturze można stwierdzić, że pisarze są przeświadczeni o wysokiej wartości swojej twórczości i chcą zostawić po sobie coś, co sprawi, że będą pamiętani na długie lata. Rozpatrując występowanie toposu non omnis moriar w literaturze, nie można zapominać o kontekście biograficznym i kulturowym, który ma duży wpływ na sposób realizacji tego motywu w danym dziele.

Lalka

W kontekście tematu należy przywołać ostatnią scenę powieści, ponieważ to właśnie w niej mamy do czynienia z motywem non omnis moriar. Mianowicie po wyjeździe Stanisława w niewiadomym kierunku i nie wiadomo na jak długo Ignacy wspomina list od Węgiełka, w którym autor pisze, że widział Wokulskiego przechadzającego się po zamku w Zasławiu, a po chwili nastąpił wybuch. W trakcie przeczesywania zgliszczy Węgiełkowi nie udało się odnaleźć ciała Stanisława, dlatego na cześć jego domniemanego ocalenia umieścił na ruinach krzyż z napisem non omnis moriar.

Następnego dnia Rzecki umiera prawdopodobnie na zawał, a podczas oględzin zwłok Ochocki odnajduje w jego kieszeni wspomniany list od Węgiełka, w którym zauważa słowa non omnis moriar i wskazuje na ich prawdziwość. Słowa te należy interpretować jako wyraz nadziei, że mimo tego, iż pokolenie romantyków symbolizowane przez postać Rzeckiego oraz pokolenie przejściowe uosabiane przez Wokulskiego odchodzi w niepamięć, to pozostanie na długi czas po nich ślad. W ten sposób Prus pokazuje, że w ówczesnej mu rzeczywistości ideały pozytywistyczne co prawda zwyciężyły, ale jednak wyraża przekonanie, że w przyszłości wartości romantyczne ponownie się odrodzą.

Poprzez słowa non omnis moriar daje do zrozumienia, że pamięć o romantykach i przedstawicielach pokolenia przejściowego nie minie mimo upływu czasu. W tym kontekście należy podkreślić, że Prus całkowicie uśmierca Rzeckiego jako idealistę romantycznego, lecz w przypadku Wokulskiego nie określa jednoznacznie, czy on zginął. Pozwala to stwierdzić, że jako romantyk Stanisław umarł, ale jako pozytywista ciągle żyje.

Z tej perspektywy słowa non omnis moriar należy traktować jako przeświadczenie Prusa, że ówczesne uwarunkowania kulturowe i społeczne związane z etosem pracy i nauki całkowicie wykluczały wartości romantyzmu, jednak nie znaczy to, że one przeminą, gdyż pamięć po nich jeszcze na długo pozostanie żywa. Motyw non omnis moriar wskazuje więc, że autor „Lalki” uważał, iż pod koniec XIX wieku wartości pozytywistyczne wyparły nieaktualne wówczas ideały romantyczne, które jednak mogą się odrodzić, gdy przyjdzie na to odpowiedni czas.

„Introdukcja” Stanisława Grochowiaka

Motyw non omnis moriar jest obecny również w wierszu „Introdukcja” Stanisława Grochowiaka. Autor wypowiada się w nim we własnej osobie i już na początku utworu podkreśla, że nie cały minie, ponieważ zostanie po nim to i owo, przy czym „to i owo” określa jako swoją poezję, która pełna jest obrazów nieestetycznych. Stanisław Grochowiak ujmuje więc motyw non omnis moriar w taki sposób, aby podkreślić, że wierzy, iż poruszana przez niego tematyka jest długowieczna i będzie istnieć nawet, gdy on umrze.

To przeświadczenie stanowi odpowiedź na zarzuty innych twórców z Julianem Przybosiem na czele, którzy podkreślali, że rzeczy mało estetyczne i po prostu brzydkie nie powinny być tematem sztuki. Wymieniając rzeczy powszechnie kojarzące się z brzydotą, takie jak bajorko, śledź, oset czy mięso, Grochowiak ujmuje motyw non omnis moriar w sposób autoironiczny, który nie tylko podkreśla jego zapatrywanie na sztukę, ale również pokazuje jego dystans do własnej osoby.

Idąc dalej, poeta polemizuje z tym, że wyłącznie piękno powinno interesować artystów i zaznacza, że również estetyka brzydoty może zapewnić nieśmiertelność twórcy. Jak więc widać, w przypadku „Introdukcji” po raz kolejny mamy do czynienia z motywem non omnis moriar ujętym z perspektywy autora wiersza, który jest przekonany, że przyświecające mu ideały i wartości, w jakie wierzy, są w stanie oddziaływać na odbiorców nawet po jego śmierci.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, motyw non omnis moniar to ponadczasowy topos przewijający się przez literaturę różnych epok, co potwierdza postawioną na wstępie tezę, że większość artystów chce coś po sobie zostawić i być w świadomości potomnych. Motyw ten z reguły ujęty jest w kontekście wartości i ideałów, w które wierzy dany twórca. Mianowicie przekonani o nieśmiertelności swojej twórczości pisarze wyrażają nadzieję, że po ich śmierci będzie ona propagować wartości i ideały, jakie wyraża. Ponadto warto zauważyć, że w większości przypadków poza „Lalką” motyw non omnis moniar pojawia się we wierszach, które z perspektywy pierwszej lub trzeciej osoby przekonują o nieśmiertelności twórczości autora.