Motyw wojny w literaturze i filmie

Mówi się, że historia cywilizacji to historia wojen i nie sposób się z tym nie zgodzić, biorąc pod uwagę fakt, że ludzie od zawsze na mniejszą lub większą skalę ze sobą walczyli. Przyczyny konfliktów były i są bardzo różne, począwszy od ekonomii, poprzez politykę, skończywszy na religii. Podobnie sposoby prowadzenie wojen były i są niejednoznaczne, gdyż z jednej strony mamy do czynienia z walkami typowo militarnymi, a z drugiej z wojnami informacyjnymi, handlowymi czy propagandowymi. Jeden fakt pozostaje jednak zawsze niezmienny: wojna wiąże się z dużą ilością ofiar, z czego niemałą część stanowią cywile. Różne sposoby, oblicza i konteksty wojny przedstawia literatura i film.

Iliada

„Iliada” opowiada przebieg wojny trojańskiej trwającej nieprzerwanie od dziesięciu lat. Autor opisuje jednak tylko 50 dni ostatniego roku batalii, w której udział biorą Grecy i Trojanie. Jej wybuch wywołuje Parys, porywając żonę króla Sparty – Helenę. Przez większość czasu trwania utworu wynik wojny pozostaje nierozstrzygnięty, a jej prowadzanie doprowadza do wyczerpania żołnierzy obu wojsk, lecz mimo to przywódcy nie decydują się na zawarcie pokoju. Za wszelką cenę chcą bowiem pokonać przeciwnika. Homer dokładnie opisuje działania wojenne, takie jak oblężenia, pułapki, bitwy czy pojedynki.

Oprócz walki dwóch wielkich armii widzimy także potyczkę między głównymi bohaterami – Achillesem i Hektorem. W konsekwencji ten drugi i jego współbracia, czyli Trojanie, przegrywają wojnę. Homer opisuje ją jako spektakularne wydarzenie, pełne wartkiej akcji i nieoczekiwanych zwrotów wydarzeń. Świetnie wyszkoleni wojownicy obu armii toczą między sobą pasjonujący pojedynek, którego wynik rozstrzyga się w ostatnim momencie. Wszyscy angażują się w działania wojenne i są gotowi na poświęcenie i zaryzykowanie życia w ich trakcie. Dodatkowym aspektem, podnoszącym widowiskowość opisów walk, jest fakt, iż biorą w nich udział bogowie, aktywnie wspierając obie armie.

Podsumowując, „Illiada” prezentuje wojnę trojańską jako batalistyczne widowisko, które dzięki swojemu rozmachowi i napięciu gwarantuje czytelnikowi niezapomniane wrażenia. Nie znajdziemy tu opisów emocji ani wpływu wojnę na psychikę bohaterów, jednak z całą pewnością można stwierdzić, że fakt, iż motyw wojny poruszano już w antyku, wskazuje, że jest to ponadczasowy temat, obecny w literaturze od samego jej początku.

Konrad Wallenrod

W „Konradzie Wallenrodzie” Adam Mickiewicz przedstawia wojnę jako podstępną walkę pomiędzy Krzyżakami a tytułowym bohaterem, która prowadzona jest przez niego za pomocą środków niegodnych rycerza. Poprzez zdradę, zdobywając zaufanie Krzyżaków i od środka ich niszcząc, główny bohater świadomie dokonuje sabotażu w ich szeregach, aby tym samym ułatwić szansę na zwycięstwo Litwinom. Jako Litwin jest bowiem wrogo nastawiony do Niemców, którzy chcą zniszczyć jego ojczyznę. Ponadto Konrad jest świadomy, że wojna z Krzyżakami ma szanse na powodzenie tylko wówczas, gdy posłuży się metodą zdrady i skrytobójstwa.

Jest to wojna bardzo trudna i wymagająca najwyższej odporności psychicznej oraz ogromnego poświęcenia. Z myślą o jej prowadzenia Konrad rezygnuje nie tylko z rycerskiego honoru i godności, ale również z miłości do ukochanej Aldony. Ostatecznie bohater ją przegrywa, gdyż zostaje zdekonspirowany, a następnie umieszczony w więzieniu, gdzie popełnia samobójstwo, aby nie być straconym z rąk wroga. Z całą pewnością fakt wypowiedzenia wojny potężnemu Zakonowi Krzyżackiemu przez pojedynczą jednostkę sprawia, że Konrad Wallenrod staje się wręcz heroicznym patriotą, który dla ojczyzny gotowy jest na największe poświęcenie.

Szeregowiec Ryan

Realistycznym ujęciem wojny jest natomiast „Szeregowiec Ryan”. Reżyser przedstawia w nim perypetie kilku amerykańskich żołnierzy wyruszających do Normandii z misją mającą na celu ocalenie pewnego żołnierza – tytułowego szeregowca Ryana, którego trzej bracia zginęli na froncie. Film odwołuje się do rzeczywistych wydarzeń, a ponadto przedstawia postaci istniejące naprawdę, bo bracia Ryanowie byli realnymi żołnierzami służącymi w amerykańskiej armii. Od pierwszych minut obserwujemy nalot aliantów na Normandię będący częścią operacji Overlord.

Od samego początku filmu zostajemy wrzuceni w wir wojny; świszczące kule, wybuchające bomby i rzucane granaty sprawiają, że czujemy się, jakbyśmy byli uczestnikami starcia wojennego. Efektowność ujęcia wojny można porównać do „Iliady”, gdzie również była ona spektakularnym widowiskiem. Choć „Szeregowiec Ryan” to dzieło zrobione w formie filmu fabularnego, bitwę w Normandii przedstawia w konwencji niezwykle realistycznej, szczególnie jeśli chodzi o ukazanie działań zbrojnych i walk. Wszechobecna krew, śmierć i ludzkie cierpienie nie dają widzowi ani na moment oderwać wzroku od ekranu, a bardzo dobrze odwzorowane bronie i wybuchy zasługują na wielkie słowa uznania.

Scenografia oraz dokładne odwzorowanie broni i ubioru żołnierzy w połączeniu z pracą kamerzysty, który nagrywa „z ręki”, wgniatają w fotel i sprawiają, że czujemy się, jakbyśmy byli częścią wojennego koszmaru. Dzięki zastosowaniu takiej techniki opisywania świata reżyser ma możliwość obiektywnego pokazania, jak wygląda wojna. Dobitność i czasami brutalny realizm upodabnia natomiast film Spielberga do „U nas w Auschwitzu”, gdyż u Borowski również opisywał rzeczywistość taką, jaka ona była, bez żadnych przemilczeń i najmniejszego tabu.

Łowca jeleni

„Łowca jeleni” w reżyserii Michaela Cimino to amerykański dramat wojenny, przedstawiający historię trzech bliskich przyjaciół i odnoszący się do tematu wojny wietnamskiej. Główni bohaterowie zostają wysłani na misję w Wietnamie, co całkowicie zmienia ich życie. Jeszcze przed wojną przyjaciele darzą się ogromnym szacunkiem i wykazują bezgraniczną lojalność wobec siebie. Wszystko odchodzi jednak w niepamięć w momencie, gdy lądują w Azji, gdzie czeka ich prawdziwa gehenna.

Okrucieństwa, jakie dane jest ujrzeć wówczas widzowi, są przerażające, szczególnie z uwagi na brutalność, jaką wykazują się Wietnamczycy. Nie mają oni żadnej litości nie tylko wobec amerykanów, których torturują w bestialski sposób, ale nawet wobec własnych rodaków, co widać chociażby wtedy, gdy jeden z azjatyckich żołnierzy wrzuca granat do schronu, gdzie ukrywają się wietnamskie dzieci i kobiety. Bestialstwo, wszechobecna śmierć, krwawe tortury i przymusowa gra w rosyjską ruletkę sprawiają, że główni bohaterowie całkowicie zmieniają się jako ludzie.

Na szczęście udaje im się przeżyć i uciec z niewoli, jednak po powrocie do domu nic nie jest takie jak wcześniej. Jeden z bohaterów o imieniu Nick decyduje się nawet zostać w Azji, aby zarabiać na życie grą w rosyjską ruletkę, dążąc tym samym do samo destrukcji. Z powodu tego, co zobaczył w Wietnamie, życie przestaje mieć bowiem dla niego większe znaczenie, dlatego bez obaw z nim igra. Przeżycia wojenne sprawiły, że przeistoczył się kompletnie znieczulonego człowieka, niedbającego o rodzinę ani najbliższych przyjaciół, którzy przed wojną byli przecież tak ważni.

Równie duże problemy z przystosowaniem się do rzeczywistości ma Michael, gdyż nie potrafi myśleć o niczym innym jak tylko o okrucieństwie wojny; nie umie nawiązać bliskich relacji z drugim człowiekiem, co niegdyś było dla niego nietrudnym zadaniem, a jego umysł zaprząta los wspomnianego Nicka. Ostatecznie łamie lojalność wobec przyjaciela, wiążąc się z jego partnerką. Ogromne trudności z przystosowaniem się do rzeczywistości ma również Steven, lecz wynika to z faktu, że w Wietnamie stracił nogi, z czym nie może się pogodzić. Z tego powodu czuje się gorszy od innych, dlatego porzuca żonę i dziecko, a jego miejscem zamieszkania staje się szpital dla kalek.

„Łowca jeleni” ukazuje więc wojnę w Wietnamie w kontekście negatywnego wpływu, jaki wywiera ona na psychikę bohaterów. Całkowicie zmienia ich jako ludzi, sprawiając, że ich życie traci barwy i zostaje napiętnowane przeżyciami wojennymi, od których żaden z mężczyzn nie może się uwolnić. Reżyser pokazuje, jak okrucieństwo Wietnamu symbolizowane przez wszechobecną śmierć, nieludzkie tortury i ogromne cierpienie degraduje człowieka pod względem moralnym i psychicznym.

Tego typu wydarzenie do końca życia nie pozwala o sobie zapomnieć i stanowi krwawiącą ranę, która nigdy się nie zagoi. Skupienie się na oddziaływaniu wojny na psychikę człowieka upodabnia ujęcie wojny w „Łowcy jeleni” do „U nas w Auschwitzu”, gdzie Tadeusz Borowski również wziął pod uwagę wpływ koszmaru wojennego na osobowość i funkcjonowanie świadomości ludzkiej. Różnica polega na tym, że w „Łowcy jeleni” reżyser odnosi się w głównej mierze do powojennego życia żołnierzy, zaś Borowski do gehenny ofiar w trakcie wojny.

Podsumowanie

Wojna w literaturze i filmie prezentowana jest na różne sposoby: jako typowy konflikt militarny, z punktu widzenia jednostki, w odniesieniu do ludzkich reakcji lub jako moment pełen heroizmu bądź upadku człowieczeństwa. W każdym razie wojna jest zjawiskiem pełnym cierpienia i śmierci, które zmusza ludzi do walki o własne życie, a często pozbawia ich moralności. Jej wpływ na życie i psychikę człowieka z całą pewnością można określić jako wielce negatywny i niszczący niezależnie od tego, z jaką jej formą mamy do czynienia. W kontekście wniosków warto zauważyć, że w literaturze pojawiają się najróżniejsze reakcję na wojnę, począwszy od heroizmu, skończywszy na odczłowieczeniu.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Cimino Michael, Łowca jeleni, USA, Universal Pictures, 1978,
2) Homer, Iliada, Warszawa, Prószyński i S-ka, 2005, ISBN 8373379703,
3) Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Zielona Sowa, 2000, ISBN 8386740639,
4) Spielberg Steven, Szeregowiec Ryan, Dreamworks, 1998.

II Literatura przedmiotu:
1) Wilczycka Danuta, Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza, Lublin, Biblios, 2011, ISBN 9788386581467, s. 17-23,
2) Wojna, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 8373273948, s. 405-408.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Obrazy wojny w literaturze i filmie ukazują zarówno walki i bitwy wojsk, jak i przeżycia oraz postawy pojedynczych jednostek.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Iliada: opis wojny trojańskiej między Grekami a Trojanami; batalistyczne widowisko pełne opisów bitw, walk i pojedynków.
b) Konrad Wallenrod: prowadzona w sposób nieuczciwy wojna pomiędzy Litwą a Zakonem Krzyżackim jako wyraz patriotyzmu głównego bohatera i jego poświęcenia dla ojczyzny.
c) Szeregowiec Ryan: film prezentujący realia wojenne w konwencji dokumentalnej; niezwykły realizm filmu; moralne rozterki bohaterów dotyczące sensu ich misji; wszechobecne cierpienie i bezsens wojny; pesymistyczny, czasem podniosły obraz.
d) Łowca jeleni: ukazanie destrukcyjnego wpływu na życie człowieka, jaki miała wojna w Wietnamie; wszechobecna śmierć, okrutne tortury i bestialski brutalizm wojny w Wietnamie.

3. Wnioski:
a) Wojna jest ujmowana zarówno jako konflikt zbrojny pomiędzy armiami i wojskiem („Iliada”, „Szeregowiec Ryan”), jak i szeroki kontekst społeczno-moralny („Łowca jeleni”).
b) Wojna najczęściej jest wydarzeniem pełnym niezawinionego cierpienia, okrucieństwa, barbarzyństwa i śmierci.
c) Wojna ma negatywny wpływ na psychikę i moralność człowieka.