Wiedźmy i czarownice jako bohaterki literackie

Wiedźmy i czarownice to istoty pochodzące z pradawnych wierzeń ludowych, które przybierają postać kobiety, mają umiejętności magiczne i posługują się nimi. W powszechnym wyobrażeniu są one sługami sił ciemności i sprzyjają złu, jednak nie można tego uznać za regułę, gdyż w kulturze występowały również dobre czarownice i wiedźmy zajmujące się nie czarną, ale białą magią.

Tego typu istoty pojawiały się często nie tylko w legendach i przekazach ustnych, ale również w literaturze. W jaki sposób wobec tego pisarze przedstawiają czarownice i wiedźmy? Jakie funkcje pełnią one w poszczególnych dziełach? Jakie są ich wizerunki? Na te i inne pytania związane z motywem wiedźmy i czarownicy postaram się odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia.

Mistrz i Małgorzata

Wiedźmy pojawiają się w „Mistrzu i Małgorzacie”. Wielowątkowa powieść Michaiła Bułhakowa ukazuje m.in. losy grupy istot pozaziemskich pod przewodnictwem diabła Wolanda, która przybywa do Moskwy, aby walczyć z panującym tam złem. Jedyną jej członkinią płci żeńskiej jest Hella – uwodzicielska, ponętna, kokieteryjna, a nawet można by rzecz, że wyuzdana czarownica wzbudzająca w mężczyznach pożądanie. Potrafi latać, ma rude włosy, bliznę na szyi i po Moskwie często paraduje całkiem nago lub w nad zwyczaj skromnym ubraniu.

Wraz z całą swoją świtą Hella w dość zabawny sposób obnaża zgniliznę moralną stolicy Rosji i staje się sposobem na krytykę ówczesnej, totalitarnej rzeczywistości. Jej groteskowe działania, które polegają na czarnej magii i w normalnych okolicznościach mogłyby budzić wątpliwości etyczne, w Moskwie są metodą na walkę z degeneracją władzy i społeczeństwa. Najważniejszą funkcją, do której wykorzystuje Hellę Woland, jest wymierzenie kar ludziom postępującym w sposób nieprawy i niegodny, czego dowód stanowi chociażby przemiana Warionuchy w wampira czy wysłanie Rimskiego do Jałty.

Z kolei w trakcie trwania powieści w czarownicę zamienia się główna bohaterka – Małgorzata. Jej metamorfoza symbolizuje najwyższe poświęcenie w imię miłości, ponieważ Małgorzata podejmuje się jej i podpisuje tym samym pakt z diabłem, mając nadzieję na odnalezienie ukochanego Mistrza. Wciera więc w ciało krem ofiarowany przez Azazella, staje się młodszą i piękniejszą o 10 lat wiedźmą i w stanie nieważkości wylatuje na miotle przez okno. Następnie przyjmuje niewidzialną postać i kiedy przez przypadek spostrzega mieszkanie krytyka Łatuńskiego, który doprowadził Mistrza do ruiny osobistej, mści się i demoluje je.

Podczas balu zorganizowanego przez Szatana Małgorzata jako wiedźma jest jego gospodynią i współpracuje z Wolandem oraz jego świtą, dzięki czemu diabeł umożliwia jej spotkanie z Mistrzem. Ostatecznie za sprawą sił nieczystych główni bohaterowie wspólnie osiągają życie wieczne, spełniając tym samym swoje marzenia. Widać więc, że w powieści Michaiła Bułhakowa czarownice są w istocie pozytywnymi postaciami, które działają na rzecz dobra. Choć często sięgają po kontrowersyjne i niekonwencjonalne środki, takie jak magia czy przemoc, za ich pomocą osiągają szczytne cele i służą dobru. Za sprawą czarownic panujące w Moskwie zło zostaje obnażone i ukarane, a miłość Mistrza i Małgorzaty ma szansę się spełnić. Jest to więc dość nietypowe ujęcie tematu w wydaniu Michaiła Bułhakowa.

Opowieści z Narnii

W kontekście tematu warto omówić pierwszą część zbioru powieści z cyklu „Opowieści z Narnii”, zatytułowaną „Lew, czarownica i stara szafa”. W tym przypadku czarownica jest negatywną postacią, symbolizującą zło, pokusę i zagładę. Jadis, bo tak ma na imię, ubrana jest cała na biało, co koresponduje z jej bladą karnacją, ma postawę wyniosłą i dumną, jest nieprzystępna oraz chłodna i wywodzi się ze zniszczonego świata, który to właśnie ona zrujnowała.

Przy użyciu sekretnych zaklęć magicznych doprowadziła do zniknięcia wszystkich mieszkańców, a następnie postanowiła podbić Narnię i zmienić ją w lodowatą krainę, gdzie pomimo nieustannej zimy nie obchodzi się Świąt Bożego Narodzenia. Jako władczyni nowego kraju wykazuje się okrucieństwem i brutalnością wobec mieszkańców, rządząc nimi twardą i nieznającą sprzeciwu ręką. Za pomocą czarów wywoływanych przy użyciu czarodziejskiej różdżki potrafi zamienić w lód wszystko, co tylko zechce, lub w głaz każdego, kto staje jej na drodze. Poddanych traktuje bardzo surowo i karze za najmniejsze przewinienie.

W trakcie swoich rządów wykazuje się niesprawiedliwością, bezwzględnością i niepohamowaną żądzą władzy. Aby utrzymać koronę królowej, straszy poddanych, że jeśli nie dostosują się do jej żądań, to ich zabije. Jadis zależy wyłącznie na władzy, co potwierdza jej chorobliwy strach przed spełnieniem przepowiedni mówiącej o tym, że ludzie zakończą jej despotyczne rządy. Z kolei obłuda i wyrachowanie czarownicy ujawniają się na przykładzie jej relacji z Edmundem, dla którego początkowo jest fałszywie uprzejma i zanieczyszcza jego serce zatrutym ptasim mleczkiem, aby następnie zniewolić i wykorzystać go do własnych celów. Wszystko to potwierdza jej negatywny i jednoznacznie zły wizerunek.

Śpiąca królewna

Innym dziełem godnym omówienia jest „Śpiąca królewna”. Znana każdemu baśń Charlesa Perraulta ukazuje historię pewnej młodej księżniczki, która urodziła się jako jedyne, wymarzone dziecko pary królewskiej. W związku z jej przyjściem na świat monarchowie zorganizowali wielkie przyjęcie i zaprosili na nie dwanaście czarownic, lecz dla trzynastej zabrakło miejsca przy stole. Z tego względu niezaproszona wróżka poczuła się urażona i postanowiła się zemścić. Wykorzystując swoje ponadnaturalne moce, rzuciła klątwę na tytułową bohaterkę, która przepowiadała śmierć.

Na tej podstawie można stwierdzić, że czarownica ze „Śpiącej królewny” to negatywna bohaterka i czarny charakter utworu. Symbolizuje zło, jej postępowanie jest niegodne, pełne pogardy i złośliwości. Unosi się gniewem, dąży do zemsty i pragnie śmierci drugiego człowieka. Swoje moce wykorzystuje tak, aby zaszkodzić księżniczce, mimo że nie zrobiła ona jej nic złego. Z drugiej strony baśń przedstawia sylwetkę dobrej czarownicy, która złagodziła klątwę księżniczki i sprawiła, że zamiast umrzeć, po ukłuciu się wrzecionem zasnęła w wieczny sen, a jedyny sposób na zbudzenie to pocałunek księcia. „Śpiąca królewna” prezentuje czarownice w niejednoznaczny sposób, kontrastując ze sobą złą, okrutną i mściwą bohaterkę z łaskawą, szczodrą i pomocną.

Czarownice z Salem

Ostatnim omówionym przeze mnie dziełem będą „Czarownice z Salem”. Dramat Arthura Millera opisuje rzeczywiste wydarzenia, jakie rozegrały się w jednym miast w amerykańskim stanie Massachusetts u schyłku XVII wieku. Widać zatem, że mimo iż utwór odnosi się do tematyki wiedźm, brak w nim fantastyki, a jego fabuła zawiera wyłącznie prawdziwe wątki. Znacznie różni się zatem od wszystkich wcześniej omówionych dzieł. W tym przypadku czarownice nie są bowiem istniejącymi naprawdę kobietami o niezwykłych mocach magicznych, a zwykłymi ludźmi oskarżanymi o tego typu praktyki.

Autor pokazuje, jak osiemdziesięciu oskarżonym wytoczono całkowicie nieuzasadnione i zmyślone zarzuty o herezję, w efekcie czego życie straciło łącznie dwadzieścia niewinnych osób. Fakt bycia wiedźmą stał się pretekstem i wygodnym narzędziem do zniszczenia niewygodnych ludzi lub po prostu zagarnięcia majątku kogoś bogatego. Czarownice, które w istocie nie są czarownicami, stają się w dramacie Arthura Millera bohaterami napiętnowanymi, szykanowanymi, a nawet zabijanymi w świetle prawa i zgodnie z wyrokiem sądu. Wydaje się to nieprawdopodobne, ale kiedyś takie rzeczy działy się naprawdę.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, czarownice i wiedźmy to przeważnie istoty potężne, potrafiące dokonywać nadzwyczajnych rzeczy i decydować o losach innych ludzi. Swoje cele osiągają za pomocą magii i nadludzkich umiejętności, jakimi je obdarzono, z czego wyłamuje się jedynie utwór „Czarownice z Salem”. Pochodzenie wiedźm i czarownic może być zarówno typowo ziemskie i ludzkie, czego dowodem są „Mistrz i Małgorzata” oraz „Czarownice z Salem”, jak również fantastyczne i nienaturalne, co potwierdzają przykłady „Śpiącej królewny” i „Opowieści z Narni”. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że wiedźmy i czarownice mogą być szlachetnymi bohaterkami działającymi na rzecz dobra, tak jak Hella i Małgorzata z „Mistrz i Małgorzaty”, lub kategorycznie złymi i negatywnymi postaciami, co widać w „Opowieściach z Narni” i „Śpiącej królewnie”.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Bułhakow Michaił, Mistrz i Małgorzata, Warszawa, Czytelnik, 1997, ISBN 8307025443,
2) Lewis Clive Staples, Opowieści z Narni – tom 1, Warszawa, Media Rodzina, 2008, ISBN 9788372781758,
3) Miller Arthur, Czarownice z Salem, Warszawa, Prószyński i s-ka, 2009, ISBN 9788376481630,
4) Perrault Charles, Śpiąca Królewna, Warszawa, Grafag, 1998, ISBN 8386716398.

II Literatura przedmiotu:
1) Polańczyk Danuta, Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581023, s. 24-25, 27,
2) Zawisza-Chlebowska Teresa, Wróżki, wiedźmy, czarownice…, Polski w Praktyce, 2011, nr 1, s. 18-25.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Wiedźmy i czarownice to istoty przyjmujące postaci kobiet, które posiadają umiejętności magiczne i posługują się nimi.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Mistrz i Małgorzata: Hella i Małgorzata jako czarownice, które pomimo że dopuszczają się czarnej magii i przemocy, działają na korzyść dobra i moralności.
b) Opowieści z Narni: negatywny wizerunek czarownicy, która jest złą, podstępną, żądną władzy, okrutną, bezwzględną i fałszywą despotką.
c) Śpiąca królewna: postać zazdrosnej i złej czarownicy, która z nienawiści rzuca klątwę na tytułową bohaterkę.
d) Czarownice z Salem: wiedźmy jako zwyczajni ludzie posądzeni o czary; zarzut bycia wiedźmą jako sposób na zniszczenie drugiego człowieka.

3. Wnioski:
a) Czarownice i wiedźmy to istoty potężne, potrafiące dokonywać nadzwyczajnych rzeczy i decydować o losach innych ludzi
b) Pochodzenie czarownic i wiedźm może być zarówno typowo ziemskie i ludzkie, jak i czysto fantastyczne.
c) Czarownice mogę być pozytywnymi bohaterkami służącymi dobru, jak i okrutnymi istotami działający na rzecz zła.