Ewolucja dramatu jako gatunku literackiego – od antyku do współczesności

Dramat obok liryki i epiki jest jednym z głównych rodzajów literackich, który cechuje się mocno zaznaczoną fabułą i dużą liczbą dialogów, przez co funkcja narratora lub podmiotu lirycznego jest prawie niezauważalna. Utwory dramatyczne mają charakter fabularny i są wyraźnie podzielone na części: przedstawienie, rozwinięcie głównych wątków, punkt kulminacyjny i zakończenie. Mniej więcej w ten sposób wygląda definicja dramatu i choć może wydawać się ona spójna, to nie zmienia to faktu, że na przełomie wieków dramat ulegał różnego rodzaju przeobrażeniom i wielu zmianom. Jak one wyglądały, od czego zależały i jakie były ich efekty? Na te i inne pytania związane z zagadnienie ewolucji dramatu chciałbym odpowiedzieć w trakcie dzisiejszego wystąpienia, podczas którego na podstawie wybranych przez siebie przykładów zamierzam przedstawić ewolucję dramatu.

Dramat antyczny – „Antygona” i „Król Edyp”

Prezentację należy zacząć od omówienia dramatu antycznego, który jako pierwszy ukształtował ten rodzaj literacki. Powstał on w starożytnej Grecji, a jego genezę wiąże się z dionizjami, czyli świętami wina organizowanymi ku czci boga Dionizosa, kiedy to śpiewano chóralne pieśni określane jako dytyramby. Jednym z najbardziej znanych twórców dramatów antycznych był bez wątpienia Sofokles, który napisał czytane do dziś tragedie zatytułowane „Antygona” i „Król Edyp”. Na ich podstawie bardzo wyraźnie widać, jak wyglądał dramat antyczny. Pierwszą zasadą, jaką trzymają się oba dzieła, jest reguła trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Jedność czasu polega na tym, że fabuła jest ciągła, dzieje się nieprzerwanie, a kolejne wątki występują po sobie w kolejności chronologicznej.

Z kolei reguła jedności akcji sprawia, że oba utwory koncertują się tylko na jednym wątku – „Antygona” na konflikcie tytułowej bohaterki z królem Kreonem, który zabronił pochówku jej brata, a „Król Edyp” na nieświadomym morderstwie Edypa i konsekwencjach, jakie z niego wynikają. Zasada jedności miejsca opiera się natomiast na tym, że fabuła odbywa się w jednym miejscu, a mianowicie na dziedzińcu tebańskiego pałacu. W kontekście fabuły warto również zwrócić uwagę, że zarówno w „Antygonie”, jak i w „Królu Edypie” główne wątki są inspirowane mitologią. Kolejna ważna kwestia definiuje dramat antyczny to podział tekstu na określone części, czyli prologos, parados, epejsodiony, stasimony i eksodosy. Prologos jest prologiem, a więc wprowadzeniem w fabułę, parados stanowi wejście chóru komentującego wydarzenia, który nawiasem mówiąc, jest cechą charakterystyczną dla dramatu antycznego, epejsodiony to monologi i dialogi bohaterów, stasimony są pieśniami wykonywanymi przez chór, a eksodos to wyjście chóru.

„Antygona” i „Król Edyp” cechują się również tym, że w każdej scenie bierze udział najwyżej trzech bohaterów, a wszystkie brutalne i mogące wywołać negatywne wrażenie wydarzenia nie są pokazywane wprost. Ostatni charakterystyczny aspekt dramatu antycznego to fakt, że bazuje on na roli fatum i tragizmie głównych bohaterów, których los jest z góry skazany na porażkę, tak jak Antygony niemogącej pochować brata i Edypa niemogącego pogodzić się z tym, że zabił swojego i wziął za żonę własną matkę.

Dramat renesansowy – „Odprawa posłów greckich”

Kolejny utwór, który powinno się przedstawiać, mówiąc o ewolucji dramatu, to „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Dzieło to ma tak istotne znaczenie ze względu na fakt, iż jest ono pierwszym polskim dramatem, często określanym jako dramat renesansowy lub humanistyczny. Fabuła bazuje na micie dotyczącym wojny trojańskiej, co upodabnia „Odprawę posłów greckich” do dramatu antycznego, który również był inspirowany mitologią. Kochanowski w gruncie rzeczy nieznacznie zmodyfikował założenia dramatu antycznego, chociażby z uwagi na to, że nie odszedł od zasady trzech jedności. Mianowicie fabuła „Odprawy posłów greckich” dzieje się wyłącznie przed pałacem w Troi, trwa kilka godzin, jest ciągła i skupia się wokół zagadnienia moralnego związanego z wyborem pomiędzy dobrem narodowym a własnymi, partykularnymi interesami.

Dramat renesansowy nie zmienił się w stosunku do antycznego również pod względem budowy, gdyż tak jak „Król Edyp” i „Antygona” składa się z takich części jak prologos, parados, epejsodiony, stasimony i eksodosy, ważną rolę odgrywa zaczerpnięty z tragedii antycznej chór, a w poszczególnych scenach biorą udział maksymalnie trzy postaci. Trzeba jednak mieć na uwadze, że mimo wszystko dramat renesansowy uległ pewnej modyfikacji, bo Kochanowski wyeliminował zagadnienie konfliktu tragicznego, rezygnując z roli losu oraz klątwy w fabule i oddając wszystkie decyzje w ręce bohaterów. W przeciwnym wypadku poeta nie mógłby bowiem poruszyć tematu wyboru pomiędzy dobrem narodu a osobistymi interesami. Wszystko to pokazuje, że w renesansie zaszły niewielkie ewolucje w dramacie, ponieważ garściami czerpał on z tragedii antycznej, zarówno jeśli chodzi o treść, jak i strukturę. Jedyna różnica polega na eliminacji wpływu losu na życie bohaterów.

Dramat szekspirowski – „Makbet”

Duża ewolucja przyszła wraz z nadejściem Szekspira i jego wielkich dzieł, co potwierdza chociażby „Makbet”. Angielski pisarz stanowczo odszedł od reguł narzuconych przez antyk i kontynuowanych w renesansie, tworząc własny i specyficzny dramat. W „Makbecie” Szekspir odchodzi od zasady trzech jedności, ponieważ fabuła dzieje się przez lata, ma miejsce w różnych lokalizacjach i obejmuje wiele wątków, a nie tylko jeden, główny. Nie ma również chóru komentującego wydarzenia ani znanego z antyku i renesansu podziału utworu. W „Makbecie” treść podzielono na akty, a te z kolei na sceny. Warto też zwrócić uwagę, że dramat antyczny nie pokazywał wprost scen brutalnych ani postaci fantastycznych, czego nie można powiedzieć o utworze Szekspira. Idąc dalej, należy zauważyć, że tematyka nie została zaczerpnięta z mitologii, a los i klątwa mają w niej niewielkie znaczenia, ponieważ w przeważającym stopniu sami bohaterowie kształtują swój los.

Mówiąc o bohaterach, powinno się zwrócić uwagę na ich osobowości, których nie da się łatwo ocenić i zaszufladkować, tak jak to miało miejsce w dramacie antycznym. Godnym odnotowania jest także język „Makbeta” z uwagi na fakt, że wprowadza wyrażenia potoczne i pochodzące z mowy codziennej, co nie zdarzało się ani w starożytności, ani w renesansie. Wszystko to pokazuje, że dramat szekspirowski jest właściwie całkiem nowym gatunkiem literackim, mającym niewielki związek z dramatem w takim kształcie, jaki obowiązywał w antyku czy w renesansie. Jedyny związek, jaki się nasuwa, dotyczy katastrofy i porażki głównego bohatera, którą w pewnym sensie można porównać do losu Edypa i Antygony.

Dramat romantyczny – „Dziady”

Charakterystyczny dla swojej epoki rodzaj dramatu wykreował również romantyzm, czego dowód stanowi dramat romantyczny, czyli chociażby trzecia część „Dziadów”, która jest typowym i bodaj najbardziej specyficznym przykładem, jaki warto przywołać w kontekście tematu. Jeśli chodzi o strukturę, to w dużej mierze nawiązuje ona do Szekspira, a całkowicie odbiega od dramatu antycznego. „Dziady” są bowiem podzielone na akty i sceny, które jednak są ze sobą bardzo słabo powiązane. U Mickiewicza nie ma mowy o zasadzie trzech jedności, ponieważ fabuła dzieje się przez wiele dni, w różnych miejscach i obejmuje dużą liczbę rozmaitych wątków. Warto zauważać, że tak jak w „Makbecie”, tak i tu mamy do czynienia z postaciami fantastycznymi, co ponownie upodabnia dramat romantyczny do szekspirowskiego i odróżnia go od antycznego.

Cechą charakterystyczną dla „Dziadów” jest natomiast synkretyzm gatunkowy i rodzajowy, czyli połączenie wielu gatunków literackich i sposobów narracji, takich jak monolog w „Wielkiej Improwizacji”, dialogi, jak te w więzieniu czy w „Salonie warszawskim”, powieść poetycka, a nawet liryka. Jeśli chodzi o rolę fatum i klątwy w fabule, to w dramacie romantycznym okazuje się ona nawet mniejsza niż w „Makbecie”, gdzie jednak przepowiednia wiedźm miała pewien wpływ na los tytułowego bohater. Inną specyficzną cechą „Dziadów”, która odróżnia ten utwór pod względem gatunkowym od „Makbeta” i „Króla Edypa” oraz „Antygony”, jest wprowadzenie bardzo słabo powiązanych ze sobą wątków i brak wyraźnego zaznaczenia ciągu przyczynowo-skutkowego.

Z kolei obecność chóru upodabnia „Dziady” do dramatów Sofoklesa. W zamian za to mamy wiele symboli i niejednoznaczności, które można interpretować na różne sposoby, a także tematykę narodową specyficzną dla swojego okresu. Dramat romantyczny jest więc kolejnym całkowicie nowym rodzajem dramatu, który nawiasem mówiąc, bardzo trudno wystawić, różniącym się od antycznego, renesansowego i szekspirowskiego. Do tego ostatniego jest mu co prawda najbliżej, lecz i tak różni się od niego w dużym stopniu.

Dramat neoromantyczny – „Wesele”

Tak jak dramat romantyczny czerpał z szekspirowskiego, tak dramat neoromantyczny inspirował się romantycznym, czego doskonałym dowodem jest „Wesele” Wyspiańskiego. Określa się je również jako dramat realistyczno-symboliczny, gdyż posiada on dwie odrębne warstwy — pierwszą realistyczną, która obejmuje akt pierwszy i przedstawia tytułowe wesele poety z chłopką, oraz drugą, czyli symboliczną, będącą aktem drugim, gdzie mamy do czynienia z różnego rodzaju metaforami i ukrytymi znaczeniami. Obie warstwy są tak samo istotne i odnoszą się do zagadnień narodowych, co wskazuje na inspirację dramatem romantycznym. „Wesele” charakteryzuje się synkretyzm sztuk, czyli połączeniem literatury, plastyki, poezji i muzyki. Plastyka wyłania się z impresjonistycznych opisów, poezja z dialogów z udziałem Racheli, a muzyka stanowi tło dla zabaw gości.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że Wyspiański zachował zasadę trzech jedności i wprowadził chór, powracając w ten sposób do tradycji antycznych i renesansowych, z których  w całości zrezygnował Szekspir i po części Mickiewicz, który jednak w „Dziadach” zachował chór. Jeśli chodzi o fabułę, to można wyróżnić dwa równoległe wątki, czyli starcie się warstw chłopów i inteligencji oraz zjawienie się zjaw na weselu. „Wesele” będące najlepszym przykładem dramatu neoromantycznego lub inaczej realistyczno-symbolicznego jest zatem kolejnym rodzajem dramatu, którego specyfika polega przede wszystkim na połączeniu kilku rodzajów sztuk, zachowaniu zasady trzech jedności, występowaniu wielu symboli i poruszeniu tematyki narodowościowej, dzięki czemu jest stosunkowo łatwy do wystawienia.

Dramat współczesny – „Tango”

Utwór, na omówieniu którego chciałbym zakończyć swoje rozważania, to „Tango”. Dzieło Stanisława Mrożka można uznać za przykład dramatu współczesnego będącego groteskową tragifarsą. Jego budowa składa się z aktów niepodzielonych na sceny, czym upodabnia się „Wesela”. Cechą wspólną pomiędzy „Tangiem” a dramatem neoromantyczny jest również zachowanie zasady trzech jedności, ponieważ fabuła dzieje się w domu rodzinnym Stomila, trwa stosunkowo krótko i w warstwie dosłownej dotyczy przede wszystkim konfliktu pokoleniowego. „Tango”, zresztą podobnie jak „Wesele”, posiada jednak warstwę ukrytą, gdyż można je rozpatrywać jako parabolę. Warto również zwrócić uwagę na łączenie różnych styli i kategorii estetycznych oraz brak chóru, co stanowi nawiązanie do „Makbeta”.

W dziele Mrożka funkcjonuje zarówno wysoki, jak i niski styl, a także groteska oraz komizm obok tragizmu. Groteska i komizm przejawią się w warstwie słownej i sytuacyjnej, a tragizm w losie Artura, który kończy się katastrofą, mimo że bohater chciał doprowadzić swój świat do ładu. Dramat współczesny w dużej mierze odchodzi od teatralności i realizmu, co zostaje osiągnięte poprzez zbudowanie groteskowego i absurdalnego świata, w którym nawet morderstwo wydaje się nierzeczywiste. W dramacie współczesnym poważna tematyka i przesłanie utworu łączą się z humorystyczną oraz odbiegającą od normalności formą, tworząc tym samym kolejny rodzaju dramatu, różniący się od innych przede wszystkim wspomnianą „nieteatralnością”.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, w ciągu wieków dramat przechodził wiele metamorfoz i zmieniał się na różne sposoby. Punktem wyjścia był dramat antyczny, który ukształtował podstawy tego rodzaju literackiego, od którego stopniowo odchodzono, tworząc kolejne jego odmiany. Najbliższy antycznego wzorcowi był dramat renesansowy, lecz następne metamorfozy w dużym zakresie się od niego różniły. Rezygnowano z roli fatum, wielokrotnie zmieniano tematykę, adaptując ją na potrzeby danej epoki, modyfikowano strukturę poprzez wprowadzanie scen i aktów, wprowadzono wielowątkowość i postaci fantastyczne, pokazywano brutalne i trudne do zagrania sceny, a wszystkie dramaty oprócz antycznego i renesansowego odeszły od zasady pokazywania maksymalnie 3 bohaterów w jednej scenie. W kontekście wniosków warto zwrócić uwagę na ważną rolę chóru, który nie pojawia się jedynie w dramacie szekspirowskim i współczesnym. Wszystkie te różnice i ewolucje pokazują, że dramat jest bardzo uniwersalnym i nadającym się do różnych adaptacji rodzajem literackim, pozwalającym na dostosowywanie go do potrzeb określonej epoki i założeń danego dzieła oraz poruszenie za jego pomocą rozmaitych tematów.

Literatura podmiotu:

1.     Kochanowski Jan, Odprawa posłów greckich, Warszawa, Biblios, 2002, ISBN 8373271759.

2.     Mickiewicz Adam, Dziady cz. III. Warszawa, Czytelnik, 1955, ISBN 8377576731.

3.     Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631.

4.     Sofokles, Antygona, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373892389.

5.     Sofokles, Król Edyp, Kraków, Zielona Sowa, 2006, ISBN 8374351055.

6.     Szekspir William, Makbet, Łódź, Wydawnictwo Łódzkie, 1984, ISBN 8385904190.

7.     Wyspiański Stanisław, Wesele, Kraków, Greg, 2000, ISBN 8373272372.

Literatura przedmiotu:

1.     Dramat, W: Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny, red. Krzyżanowski Julian, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, ISBN 8301053682.

2.     Chałońska Joanna, Ewolucja gatunkowa dramatu (Propozycja lekcji z syntezy historycznoliterackiej w kl. IV liceum), W: Język Polski w Szkole Średniej, 1997 z. 1, Kielce, Kwartalnik wydawany przy współudziale Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza w Kielcach, 1996/1998, ISBN 8306379373.

3.     Polańczyk Danuta, Antygona – opracowanie lektury, Warszawa, Biblios, 2002, rozdz.: Rozwój Dramatu, ISBN 8386581859.

4.     Polańczyk Danuta, Makbet – opracowanie lektury, Warszawa, Biblios, 2002, rozdz.: Szekspirowski dramat władzy wobec tragedii antycznej, ISBN 8386581565.

5.     Wilczycka Danuta, Wesele – opracowanie lektury, Warszawa, Biblios, 2004, rozdz.: Dramat narodowy, ISBN 8386581263

Ramowy plan wypowiedzi:

1.     Teza: Dramat jest specyficznym i posiadającym określone cechy rodzajem literackim, który na przełomie wieków ewoluował i podlegał różnym modyfikacjom.

2.     Kolejność prezentowanych argumentów:

a)     Dramat antyczny: reguła trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), wątki inspirowane mitologią, podział na prologos, parados, epejsodiony, stasimony i eksodosy, w każdej scenie bierze udział maksymalnie 3 bohaterów, brutalne sceny ukazane niebezpośrednio, fabuła bazująca na roli fatum i tragicznym losie głównych bohaterów.

b)    Dramat renesansowy: bardzo silnie inspirujący się dramatem antycznym, od którego różni się jedynie tym, że nie porusza tematu wpływu klątwy i fatum na ludzkie życie.

c)     Dramat szekspirowski: całkowite odejście od antycznego wzorca, brak zasady trzech jedności, wielowątkowość, brak chóru, podział na akty i sceny, pokazywanie wprost scen brutalnych i postaci fantastycznych, tematyka niezwiązana z mitologią, niewielkie znaczenie losu i klątwy, połączenie stylu wysokiego i niskiego.

d)    Dramat romantyczny: struktura podzielona na akty i sceny, brak zasady trzech jedności, obecność postaci fantastycznych, synkretyzm gatunkowy i rodzajowy, brak roli fatum, obecność słabo powiązanych ze sobą wątków, symbolizm, obecność chóru, tematyka narodowa.

e)     Dramat neoromantyczny: dwie warstwy — symboliczna i realistyczna, łączenie różnych rodzajów sztuk (plastyka, literatura, muzyka), tematyka narodowa, zachowanie zasady trzech jedności, obecność chóru, dwa równoległe wątki, występowanie postaci fantastycznych.

f)     Dramat współczesny: zbudowany z aktów, zachowanie zasady trzech jedności, dwa poziomy treściowe utworu, połączenie wielu różnych styli i kategorii estetycznych, brak chóru, tragiczny los głównego bohatera, groteskowy i absurdalny świat odchodzący od normalności oraz realizmu.

Wnioski:

a)     Dramat jest uniwersalnym rodzajem literackim, którego założenia można zaadaptować na potrzeby danej epoki lub określonego dzieła.

b)    Wiele epok modyfikował dramat i jego założenia, stopniowo odchodząc od reguł narzuconych przez dramat antyczny.

c)     Dramat wytworzył kilka różnego rodzaju odmian, które różnią się od siebie pod wieloma względami.