Klasycyzm w literaturze XX wieku

Klasycyzm to kierunek w literaturze, który narodził się w XVI w. we Włoszech, a jego największa popularność przypada na kolejne stulecie. Szczególnie często sięgali do niego oświeceniowi pisarze francuscy. Głównym założeniem klasycyzmu jest czerpanie inspiracji artystycznej z antyku, którego założenia, nurty i prądy literackie oraz filozoficzne były postrzegane jako fundament dla twórców. Klasycyści w swoich dziełach dążyli do połączenia ideałów piękna i prawdy, dlatego kunsztowna forma, humanizm, harmonia, umiar, filozofia, mitologiczne podania, estetyka, moralność, logika i rozum to wartości nader im bliskie.

Ważne były dla nich walory dydaktyczne literatury, gdyż wierzyli, że za pomocą twórczości mogą kształtować ludzkie sumienia i światopoglądy. Unikali z kolei przesady, gwałtowności, przemocy oraz udziwnionych form i starali się poruszać w swoich utworach uniwersalne tematy związane z jednostką ludzką, humanizmem czy moralnością. Choć szczyt popularności klasycyzmu przypada na epokę oświecenia, to pojawia się on również w twórczości pisarzy dwudziestowiecznych.

Wiosna – Leopold Staff

Wiersz Leopolda Staffa zatytułowany „Wiosna” nawiązuje do wzorców klasycznych poprzez harmonijną formę epigramatu, czyli krótkiego, lirycznego i rymowanego utworu o lekkiej tematyce. Regularna forma, regularne rymy męskie w układzie końcowym, liczne metafory oraz epitety sprawiają, że mimo codziennej tematyki, jaką jest widok nadchodzącej wiosny, wiersz staje się nad wyraz kunsztowny. „Wiosna” Leopolda Staffa oddaje zachwyt podmiotu lirycznego nad wiosennym krajobrazem.

Zgodnie z założeniami klasycyzmu, w utworze następuje poszukiwanie piękna, próba odnalezienia harmonii i ładu w zwykłej codzienności. Osoba mówiąca potrafi zachwycić się widokiem zielonych pól, budzącą się do życia naturą i drzewami obrastającymi w liście. Wykazuje się zatem wrażliwością estetyczną i umie czerpać natchnienie z otaczającej go rzeczywistości. Wszystko to wraz z klasyczną formą harmonijnego i regularnego epigramatu decyduje, że wiersz „Wiosna” można uznać za przykład dwudziestowiecznego klasycyzmu.

Potęga smaku – Zbigniew Herbert

Twórcą, w którego dziełach można zauważyć wyraźne inspiracje klasycyzmem, jest Zbigniew Herbert. Bez znajomości mitologii oraz starożytnych władców, postaci i wydarzeń trudno w pełni zrozumieć i zinterpretować jego poezję. Jednym z przykładów utworów posługujących się elementami z klasycyzmu jest wiersz zatytułowany „Potęga smaku”. Autor poprzedził go dedykacją dla Izydory Dąbskiej – wybitnej filozofki, wielkiej patriotki, sanitariuszki wojennej i żołnierki Armii Krajowej, która mimo silnych represji ze strony totalitarnej władzy po wojnie niezłomnie sprzeciwiała się komunistycznemu zakłamaniu.

Podmiot liryczny to przeciwnik komunizmu, który stwierdza, że stosunek do tego systemu to kwestia smaku. Zdaje się tym samym mówić, że nikt, kto szanuje samego siebie, nie będzie popierał obrzydliwego i „parcianego” komunizmu. Atakuje reżim, nazywając jego mowę „dialektyką oprawców” i krytycznie odnosząc się do ówczesnej propagandy. W wierszu „Potęga smaku” nawiązanie do klasycyzmu odnajdujemy poprzez przywoływanie postaci wywodzących się z epoki antycznej.

Mianowicie podmiot liryczny stwierdza, że „samogonny Mefisto w leninowskiej kurtce posyłał w teren wnuczęta Aurory”, odnosząc się tym samym do działań komunistycznej władzy, która z myślą o niecnych celach potrafiła zniszczyć istoty tak piękne jak wnuczęta Aurory, rzymskiej bogini jutrzenki. Ich przykład służy autorowi do wskazania, iż reżim komunistyczny był tak bardzo wyzuty z jakichkolwiek wartości oraz ideałów, że nie wahał się degradować prawdziwego piękna, które należy utożsamiać z wnuczętami Aurory. Oprócz nich w utworze Herberta zostaje wymieniona postać Marka Tulliusza, wybitnego mówcy rzymskiego i wielkiego filozofa.

Stwierdzając, że na myśl o komunistycznej retoryce Marek Tulliusz przewraca się w grobie, podmiot liryczny podkreśla miałkość intelektualną reżimowej władzy. Nawiązaniem do klasycyzmu w „Potędze smaku” jest również przesłanie, które wiąże się z humanizmem, a także z umiłowaniem smaku i piękna oraz z jednoczesną negacją brzydoty symbolizowanej przez komunizm. Utwór Herberta oznacza służbę wartościom i prawdzie, pochwałę erudycji oraz szacunek dla filozofii, rozumu i moralności.

Zarazem podmiot liryczny krytykuje bezideowość, cynizm, kłamstwa, prostactwo i głupotę, co wpisuje się w nurt klasycystyczny, gdyż łączy piękno z prawdą. Należy również zwrócić uwagę na wysoki styl odpowiadający poważnej tematyce oraz dydaktyzm, kształtowanie opinii i sięganie po racjonalne argumenty, czyli elementy charakterystyczny dla klasycyzmu.

Przesłanie pana Cogito – Zbigniew Herbert

W „Przesłaniu Pana Cogito” nawiązaniem do klasycyzmu staje się humanistyczna postawa propagowana przez podmiot liryczny. Jest nim tytułowy Pan Cogito, który zwracając się do adresatów na „ty”, przekazuje im klasyczne wartości, jakie według niego powinny obowiązywać w dzisiejszym świecie. Podmiot liryczny przedstawia również aktualny obraz rzeczywistości, jednak nie jest on pozytywny z uwagi na fakt upadku klasycznych ideałów, które mimo to Pan Cogito chce przywrócić. Ma świadomość, że można to osiągnąć wyłącznie poprzez nieugiętą i konsekwentną postawę moralną, dlatego wykłada czytelnikowi swego rodzaju dekalog, jakim powinien się w życiu kierować.

Uważa, że bez względu na przeciwności losu należy iść pod prąd i kierować się innymi wartościami niż te, jakie wyznaje większość społeczeństwa. Podmiot liryczny podkreśla, że postawa humanistyczna człowieka musi charakteryzować się buntem wobec zła, nonkonformizmem, szacunkiem dla godności, honorem, szczerością i pokorą. W ten sposób Pan Cogito tworzy swego rodzaju zbiór obowiązków i przykazań dla współczesnemu czytelnika, którego przestrzeganie pozwala nazwać się człowiekiem kierującym się w życiu humanizmem.

Pan Cogito stara się odnaleźć uniwersalne prawdy etyczne i przekazać je odbiorcom. Bardziej bezpośrednim nawiązaniem do klasycyzmu w wierszu „Przesłanie Pana Cogito” jest sięgnięcie po starożytne wzorce postaw w postaci sumeryjskiego króla Gilgamesza i trojańskiego bohatera Hektora, których sylwetki jako autorytety moralne przywołuje podmiot liryczny.

Apollo i Marsjasz – Zbigniew Herbert

Inny pasujący do tematu wiersz z twórczości Herberta to „Apollo i Marsjasz”. Już sam tytuł wskazuje, że czerpie on inspirację z antycznego mitu, który w tym przypadku służy do poruszenia uniwersalnych aspektów ludzkiej egzystencji, takich jak sztuka, cierpienie, uczucia czy estetyka. Posługując się reinterpretacją starożytnego mitu o Apollu i Marsjaszu, podmiot liryczny podejmuje filozoficzne dywagacje nad tym, co jest estetyczne i piękne: autentyczne i przejmujące, ale nieharmonijne cierpienie Marsjasza, z którego rodzi się prawdziwa sztuka, czy może idealna pod względem formy, ale pozbawiona uczuć i emocji twórczość Apolla.

Mimo że osoba mówiąca formalnie nie staje po stronie żadnego z bohaterów, to wydaje się, że zwycięstwo moralne przypada mimo wszystko Marsjaszowi, bo jego krzyk cierpienia jest autentyczny i wypływa z głębi serca. Potwierdza to reakcja natury płaczącej nad jego bólem i czule reagującej na jego wołania. Z kolei Apollo jawi się jako doskonały, ale pozbawiony empatii i emocji artysta, który pomimo swojej doskonałości nie potrafi skomponować prawdziwej sztuki. Podsumowując, wiersz „Apollo i Marsjasz” można nazwać klasycystycznym, ponieważ jest bezpośrednim nawiązaniem do antycznego mitu oraz podejmuje filozoficzne dywagacje na temat sztuki, piękna i cierpienia.

Zaklęcie – Czesław Miłosz

W przypadku wiersza „Zaklęcie” napisanego przez Czesława Miłosza nawiązaniem do wzorców klasycystycznych jest przekaz dzieła jako pochwały ludzkiego rozumu. Podmiot liryczny sławi racjonalizm i wylicza szereg jego pozytywnych aspektów. Stwierdza, że dzięki umysłowi człowiek potrafi rozróżnić dobro od zła oraz może posługiwać się moralnością i etyką. Za jego sprawą da się godnie iść przez życie, walcząc z przeciwnościami losu i ciesząc się szczęściem.

Rozum daje szanse na odpowiedzialne zachowanie, stanowi źródło sprawiedliwości i równowagi wewnętrznej, a także sprzyja tolerancji, gospodarności i krytycznej analizie rzeczywistości. Podmiot liryczny przekonuje również, że poezja, która na stale jest związana z rozumem, ma służyć moralności i dobru. Takie przesłanie utworu odpowiada klasycznym wzorcom heraklitejskiego i kartezjuszowego racjonalizmu.

Podsumowanie

Klasycyzm w literaturze XX wieku wiąże się z częstym posługiwaniem się mitami, prądami filozoficznymi i postaciami z antyku, które służą twórcom do podjęcia dyskusji na najbardziej uniwersalne tematy dotyczące człowieczeństwa i humanizmu. Zgodnie z normami klasycznymi, pisarze dążą do prawdy, szukają źródeł moralności i wychwalają rozumowy racjonalizm połączony z etyką. Dla klasycystów literatury XX wieku przeszłość jest źródłem inspiracji, a odwieczne problemy filozoficzne i moralne są wciąż aktualne. Wiersz Leopolda Staffa „Wiosna” daje natomiast do zrozumienia, że klasycyzm pojawia się również jako harmonijna i uporządkowana formy literacka.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Herbert Z., Apollo i Marsjasz, [w:] 89 wierszy, Kraków 1998
2. Przesłanie Pana Cogito, Potęga smaku, [w:] Pan Cogito, Wrocław 1998
3. Miłosz Cz., Campo di Fiori, [w:] Wiersze, Kraków 1984 t.I.
4. Zaklęcie, [w:] Wiersze, Kraków 1984 t.II.
5. Staff L., Wiosna. [w:] Poezje, Lubelskie, 1986

II Literatura przedmiotu:
1. Drabarek B. i inni, Szkolny słownik motywów literackich, Warszawa 2000, s. 20, 30, 71, 73-74, 147
2. Hasło: klasycyzm w literaturze [w:] Słownik Encyklopedyczny, Wrocław 1999, s. 297
3. Klasycyzm: [dostęp online:] http://culture.pl/pl/artykul/nowoczesnosc-w-poezji-polskiej-xx-wieku [dostęp: 23. marca 2014]

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Klasycyzm w literaturze XX wieku oznacza czerpanie inspiracji artystycznej z antyku, dążenie do połączenia ideałów piękna i prawdy, dydaktyzm oraz podejmowanie uniwersalnych tematów związanych z jednostką ludzką, humanizmem czy moralnością.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Wiosna: klasyczna forma harmonijnego i regularnego epigramatu, w którym wrażliwy estetycznie podmiot liryczny poszukuje piękna i równowagi w kontakcie z naturą.
b) Potęga smaku: przywołanie mitologicznych postaci oraz humanistyczne przesłanie związane z negacją amoralnego humanizmu jako elementy klasycyzmu.
c) Przesłanie Pana Cogito: uniwersalne przesłanie oraz humanizm nawołujący do moralności, szerzenia prawdy i „wyprostowanej” postawy życiowej jako nawiązanie do klasycyzmu.
d) Apollo i Marsjasz: reinterpretacja antycznego mitu, która służy do podjęcia dywagacji na temat sztuki, cierpienia oraz estetyki.
e) Zaklęcie: pochwała rozumu, który ma służyć dobru i moralności, jako nawiązanie do klasycznego racjonalizmu.

3. Wnioski:
a) Klasycyzm w literaturze XX wieku wiąże się z częstym posługiwaniem się mitami, prądami filozoficznymi i postaciami z antyku, które służą twórcom do podjęcia dyskusji na najbardziej uniwersalne tematy dotyczące człowieczeństwa i humanizmu.
b) Pisarze XX wieku dążą do prawdy, szukają źródeł moralności i wychwalają rozumowy racjonalizm połączony z etyką.
c) Dla klasycystów literatury XX wieku przeszłość jest źródłem inspiracji, a odwieczne problemy filozoficzne i moralne są wciąż aktualne.