Kontrast jako metoda prezentacji bohaterów literackich

Jak podaje „Słownik terminów literackich”, kontrast to zabieg stylistyczny polegający na przedstawieniu pewnego zjawiska poprzez ukazanie również zupełnie odmiennego, przeciwstawnego znaczenia. Jest to zestawienie dwóch przeciwieństw, które służy uwydatnieniu cech charakterystycznych opisywanego przedmiotu. W kontekście mojego tematu będę mówić nie o przedmiotach, lecz o ludziach. Postaram się na wybranych przykładach pokazać, że użycie kontrastu pozwala na dokładniejsze ukazanie poszczególnych postaci. Dzięki temu zabiegowi da się uwypuklić ważne cechy bohaterów i pokazać je jeszcze dosadniej. Skontrastowanie bohaterów jest również idealną metodą pozwalającą na odróżnienie dwóch postaci od siebie, co postaram się wykazać w mojej prezentacji.

Achilles i Hektor — Iliada

Zacznijmy od czasów antycznych, a konkretnie od „Iliady”. Jednymi z bohaterów utworu Homera są dwaj wojownicy – Achilles i Hektor. Achilles to nieugięty wojownik, który sieje popłoch w oddziałach wroga. Wszyscy się go boją i to właśnie on stanowi największe zagrożenie wśród wojsk greckich. Ma nadludzką siłę dającą mu ogromną przewagę nad przeciwnikami. Owa nadludzka siła i niemal doskonała nieśmiertelność sprawiają, że Achillesa nikt nie jest w stanie zabić, co wojownik skrzętnie wykorzystuje w walce. Warto również wspomnieć o porywczości Greka, którą idealnie widać w momencie, gdy dowiaduje się o śmierci swojego przyjaciela – Patroklosa. Jego przeciwieństwem jest Hektor – król Troi.

Odważny rycerz ponad wszystko ceniący męstwo i honor. Nie posiada nadludzkich cech i nie jest nieśmiertelny, lecz mimo to podczas każdej bitwy walczy z ogromnym poświęceniem. Swoje umiejętności zdobył podczas mozolnych ćwiczeń, a nie tak jak Achilles, otrzymując je zaraz po przyjściu na świat. Kiedy Hektor zabija Patroklosa, zsyła na siebie gniew Achillesa, który pod wpływem złości wyzywa go na pojedynek. Król Troi ma świadomość, że stoi na z góry przegranej pozycji, lecz mimo to podejmuję walkę i staje naprzeciw nieśmiertelnego Greka.

Dla Hektora honor i męstwo są bowiem najważniejszymi wartości w życiu. Nie można tego powiedzieć o Achillesie, który po wygranym pojedynku bezcześci zwłoki przeciwnika, plamiąc tym samym honor wojownika. Jak więc widać, Achilles i Hektor to bohaterowie przedstawieni na zasadzie kontrastu. Obaj są świetnymi wojownika, lecz każdy z nich ma inne cechy charakteru i odmienne podejście do walki. Oprócz uwypuklenia ich cech charakteru funkcją kontrastu jest również pokazanie, że nie zawsze na uznanie zasługuje ten, kto zwycięża. Doskonałość Achillesa znaczy mniej niż honorwa postawa Hektora, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę zbezczeszczenie zwłok króla Troi przez Greka. Kontrast pomiędzy Hektorem a Achillesem uświadamia czytelnikowi, że prawdziwym, moralnym zwycięzcą może być również przegrany.

Alina i Balladyna

Na zasadzie kontrastu zostały ukazane również główne bohaterki „Balladyny” Juliusza Słowackiego – Alina i Balladyna – kobiety będące wobec siebie skrajnymi przeciwieństwami. Młodsza Balladyna to czarnowłosa, zła, zawistna i leniwa dziewczyna, której postanowieniem jest przeniknięcie do wyższej klasy społecznej i posiadanie władzy. Dążąc po trupach do obranego przez siebie celu, wyrzeka się swojej rodzicielki i zabija starszą siostrę Alinę. Jej postawa – nie tylko wobec matki – jest oburzająca i okrutna. Dziewczyna nie bowiem skrupułów przed popełnianiem kolejnych morderstw dających jej szanse na zdobycie władzy.

Zupełnie innym człowiekiem jest Alina, która szanuje i kocha swą rodzicielkę, a do tego charakteryzuje się serdecznością i dobrodusznością. Gdy rozmyśla o tym, co pocznie po wygranym konkursie, kiedy to zasiądzie na tronie obok księcia Kirkora, od razu postanawia zabrać ze sobą matkę. To staruszka jest dla niej najważniejszą osobą w życiu, którą niezwykle szanuje i kocha. Mimo że nigdy nie żyła dostatnio, jest wdzięczna swojej matce za bezinteresowną miłość. W przeciwieństwie do Balladyna Alina jest również pracowita i rozsądna. Jak widzimy, postawy obu córek są bardzo różne.

Słowacki poprzez taki antagonizm chciał ukazać dwa obrazy miłości do rodziców. Pierwszy, który prezentuje Balladyna, jest oburzający i nie do przyjęcia, a przeciwstawna postawa Aliny uosabia prawdziwą, pożądaną miłość potomki do swej rodzicielki. Inna funkcja skontrastowania głównych bohaterek to funkcja dydaktyczna. Poprzez uśmiercenie Balladyny na końcu utworu Słowacki chce uświadomić czytelnikowi, że jej zachowanie jest niegodne i całkowicie złe. Łagodna i serdeczna Alina ma jeszcze bardziej podkreślić negatywny wydźwięk postawy jej siostry.

Justyna i Marta – Nad Niemnem

Kontrast pomiędzy poszczególnymi bohaterami pełni bardzo ważną funkcję w powieści „Nad Niemnem”. Niemal każda postać zaprezentowana w utworze posiada swojego antagonistę. Opozycją dla pracowitej Marty Korczyńskiej jest leniwa i pyszna Justyna Orzelska, natomiast Justyna stanowi przeciwieństwo wobec Marty, jeśli chodzi o uczucia, gdyż jest w nich zdecydowana, a nie powściągliwa, tak jak Korczyńska. Na zasadzie kontrastu zostali ukazani również leniwy Teofil Różyć i Jan Bohatyrowicz, dla którego praca jest jedną z najważniejszych wartości w życiu.

Przeciwstawnymi postaciami wobec siebie są też Witold i Benedykt Korczyński. Ojciec to zatwardziały konserwatysta, który wszystko wie najlepiej i nie przyjmuje do siebie żadnych nowych rozwiązań, szczególnie w zakresie pracy, natomiast jego syn stara się podążać za nowoczesnością i wdrażać ją w swoim życiu, gdyż widzi pozytywy, jakie to przynosi. Posługując się kontrastem, Orzeszkowa chce pokazać, z którymi wartościami i postawami życiowymi się identyfikuje, a które z nich odrzuca.

Widać więc, że autorka bardzo ceni przede wszystkim pracę, uważając ją za najważniejszą wartość w budowaniu dojrzałego społeczeństwa. To właśnie praca jest dla niej fundamentem będącym podstawą w życiu każdego człowieka. Poprzez ukazanie kontrastu, który nierzadko prowadzi do konfliktu pomiędzy bohaterami, Orzeszkowa chce również pokazać, że tylko spójny i zgodny naród może osiągnąć prawdziwy sukces.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie wszystkich zaprezentowanych dziś przeze mnie utworów, kontrast to uniwersalny motyw przewijający się przez literaturę od samego jej początku. Może on pełnić różne funkcje w zależności od poszczególnych utworów, lecz zawsze stanowi uwypuklenie cech bohaterów. Poprzez użycie kontrastu artyści podkreślają negatywne i pozytywne przywary opisywanych przez siebie postaci. Poza tym kontrast może pełnić funkcję dydaktyczną, a także pozwala na ocenianie poszczególnych wartości oraz pokazanie, które z ideałów są bliższe danemu pisarzowi.

Bibliografia

Literatura podmiotu:

1. Homer, Iliada. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005. ISBN: 8373379703,
2. Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem. Warszawa: Czytelnik, 1984. ISBN: 8377109281,
3. Słowacki Juliusz, Balladyna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982. ISBN: 8306000412.

Literatura przedmiotu:

1. Achremowiczowa Wanda, Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkol­nych, 1971,
2. Kontrast, W: Podręczny słownik terminów literackich, pod red. Jaworskiego Stanisława. Kraków: Universitas, 2002. ISBN: 9788324207183, str. 54,
3. Polańczyk Danuta, Balladyna Juliusza Słowackiego. Warszawa: Biblios, 2001. ISBN: 838658193X,
4. Polańczyk Danuta, Iliada Homera. Warszawa: Biblios, 2004. ISBN: 8386581255.

Ramowy plan wypowiedzi:

Teza: Posłużenie się kontrastem podkreśla cechy poszczególnych bohaterów, sprawiając, że są one lepiej widoczne na tle przeciwstawnej postaci.

Kolejność prezentowanych argumentów:

1. „Iliada”: kontrast pomiędzy Hektorem a Achillesem; Achilles jako niehonorowy i nieśmiertelny wojownik; Hektor jako męski i honorowy wojownik; kontrast jako metoda pokazująca, że nie zawsze ten, kto zwycięży, zasługuje na miano prawdziwego bohatera.
2. „Balladyna”: kontrast pomiędzy Aliną a Balladyną; Alina jako dobra, serdeczna i uczynna kobieta; Balladyna jako okrutna, despotyczna i zła kobieta; kontrast pełniący funkcję dydaktyczną.
3. „Nad Niemnem”: kontrast jako sposób przedstawiania bohaterów; kontrast jako środek do ukazania wartości i opinii, w które wierzy Orzeszkowa.

Wnioski:

1. Kontrast często pełni funkcję dydaktyczną.
2. Kontrast pozwala na pokazanie, z którymi wartościami i ideałami utożsamia się pisarz.
3. Kontrast to uniwersalny temat, który przejawia się przez literaturę od samego jej początku.