Wielkie monologi literackie – słynne przemowy bohaterów literackich

Monolog to specyficzny rodzaj wypowiedzi, polegający na tym, że podmiot wygłasza ciągłą przemowę na jakiś temat. Monolog to najpełniejszy wyraz wewnętrznego „ja”, ponieważ w jego trakcie człowiek może być całkowicie szczery z uwagi na fakt, iż przed nikim nie musi niczego udawać. Ten typ wypowiedzi jest szczególnie popularny w literaturze, gdzie często występują wielkie monologi, które mają duże znaczenie dla fabuły danego dzieła. Przeważnie okazują się one momentami zwrotnymi w życiu i chwilami najbardziej autentycznych wyznań głównych bohaterów, które w dużej mierze kreują ich portrety.

Hamlet

W dramacie Szekspira występuje wiele monologów, jednak ja skupię się wyłącznie na tym najbardziej znanym, zaczynającym się od słów „Być albo nie być – oto jest pytanie”. Pojawiają się on w scenie 1. aktu III, kiedy tytułowy bohater podąża w stronę izby Ofelii. Wyraźnie przygnębiony tragicznymi zdarzeniami związanymi ze śmiercią ojca, zaczyna rozmyślać nad sensem ludzkiej egzystencji oraz tym, co czeka nas po śmierci. Zastanawiając się, czy nie popełnić samobójstwa, pyta sam siebie, która z dróg jest lepsza: aktywne działanie na rzecz jakichś doczesnych spraw i bunt przeciwko złu czy poddanie się i skazanie się na śmierć.

Hamlet głowi się, czy życie w złym, ale jednak dobrze znanym świecie jest bardziej odpowiednie od pójścia w nieznane, czyli od śmierci. Stamtąd nikt bowiem nie wrócił, dlatego nie wiadomo, co kryje się po tamtej stronie. Wybór pomiędzy życiem a samobójstwem jest więc nie do rozstrzygnięcia, ponieważ śmierć pozostaje ciągle wielką zagadką i stanowi zbyt duże ryzyko, aby w jej imię poświęcać życie. Hamlet dochodzi zatem do wniosku, że bezpieczniejszą i lepszą drogą dla człowieka jest pozostanie przy życiu i aktywne buntowanie się przeciwko złu i cierpieniu. Gdyby było bowiem wiadomo, że samobójstwo stanowi ucieczkę od codziennych udręk i problemów, to każdy by się na nie decydował, co paradoksalnie wykluczałoby sens egzystowania w doczesnym świecie.

Absurd polegający na tym, że strach przed nieznaną śmiercią zmusza nas do życia, według Hamleta, dowodzi, że jako ludzie, jesteśmy tchórzami i trwamy na ziemi pomimo całego zła, jakie nas otacza. Powyższy monolog sprawia, że tytułowy bohater dramatu Szekspira wybiera życie i aktywną walkę ze złem, które symbolizowane jest przez zabójstwo ojca. Wniosek dotyczący tego, że mimo wszystko lepiej żyć i działać niż wybierać się w nieznaną śmierć, w dużej mierze daje Hamletowi nadzieję i nadaje sens jego planom zidentyfikowania zabójcy króla. Monolog kreuje go na rozdartego wewnętrznie filozofa, idealistę i humanistę, który w kontekście zabójstwa ojca zastanawia się nad ważkimi egzystencjalnymi kwestiami dotyczącymi celowości i sensu życia.

Lalka

W przypadku „Lalki” mamy do czynienia z monologami wewnętrznymi ukazanymi na przykładzie głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego. Ja chciałbym skupić się na dwóch jego monologach – jeden dotyczy sytuacji biedoty, o której sytuacji Stanisław mówi podczas spaceru po Powiślu, a drugi pochodzi z rozdziału 15. tomu 1. i odnosi się do jego starań o zdobycie serca ukochanej Izabeli. Zacznijmy od wędrówki po Powiśle, kiedy to Wokulski obserwuje ponure krajobrazy ubóstwa i nędzy. Zrujnowane domy, skrajnie trudne warunki egzystencjalne, brud i brak pieniędzy mocno rzucają się Stanisławowi w oczy, który w obliczu tak zatrważających obrazów mówi sam do siebie o sytuacji w kraju.

Mimo że Wokulski jest człowiekiem bogatym, jego monolog wskazuje na niechęć do elity z uwagi na jej ślepotę i nieumiejętność zauważenia problemów najniższych warstw społecznych. Jednocześnie Stanisław szczerze współczuje nędznikom mieszkającym na Powiślu i zauważa ogromne różnice społeczne oraz materialne w ówczesnej mu Polsce. W obliczu nędzy mieszkańców warszawskich bulwarów Wokulski wyraża swoją bezsilność, a jego monolog jest pełen pesymizmu i braku nadziei na zmianę tragicznej sytuacji w kraju. Powyższy monolog wewnętrzny kreuje Stanisława na wrażliwego społecznika i człowieka, który pomimo osobistego sukcesu jest zdolny, aby zauważyć cierpienie innych ludzi.

Potrafi trafnie ocenić sytuację społeczną w kraju, umie krytycznie przeanalizować zachowanie arystokracji i wykazuje się empatią w stosunku do drugiego człowieka. Kolejny monolog, wypowiedziany w rozdziale 15. tomu 1., odnosi się do miłości Stanisława do Izabeli, którą bohater próbuje zracjonalizować przed samym sobą. Stwierdza, że nie widzi nic złego w tym, że podporządkowuje życie uczuciu i za wszelką cenę dąży do jego realizacji. Dziwi się ludziom krytykującym go z tego powodu i przestrzegającym przed panną Izabelą, a zarazem zarzuca całemu społeczeństwu, że nie docenia jego osoby, a jednocześnie korzysta z efektów jego pracy.

Ten monolog wewnętrzny składa się na portret Stanisława jako uczuciowego i wyobcowanego romantyka, który nie potrafi myśleć o niczym innym jak o ukochanej i czuje się obcy w społeczeństwie. Oba omówione przeze mnie monologi dają do zrozumienia, że Wokulski to człowiek z pogranicza epok: z jednej strony troszczący się o społeczeństwo i zauważający jego problemy pozytywista, a z drugiej romantyk usidlony przez miłość do Izabeli Łęckiej.

Tango

Początek II aktu dramatu Sławomira Mrożka przedstawia wplątany w rozmowę Artura i jego ukochanej Ali monolog mężczyzny, który mówi o wartości, ideałach, tradycjach, obyczajach oraz ich znaczeniu w życiu jednostki i społeczeństwa. Główny bohater spokojnie stwierdza, że stworzenie odpowiedniego systemu wartości regulującego międzyludzką przestrzeń społeczną jest wymagany, aby mniejsze i większe grupy społeczne – w tym oczywiście rodzina – mogły prawidłowo funkcjonować. W kontekście sytuacji własnej rodziny Artur oświadcza, że konieczne jest przywrócenie podstawowych znaczeń pojęć moralnych i na ich bazie skonstruowanie reguł postępowania człowieka. Przemowa Artura jest patetyczna i obrazuje jego sylwetkę jako idealisty dążącego do zmian w rodzinie.

Jego monolog wskazuje, że nie jest mu obojętny los najbliższych i będzie próbował naprawić trudną sytuację, w której się znalazł nie tylko on, ale również rodzice, dziadkowie i wujek. Artur rozumie, jak duże znaczenie w życiu człowieka mają nieformalne reguły społeczne bazujące na obyczajach, kulturze i wartościach moralnych. W swoim monologu potrafi dostrzec negatywny wpływ wolności obyczajowej i niemal anarchicznego zachowania domowników na ich wzajemne relacje i panującą wśród nich atmosferę. Przemowa Artura kreuje go wobec tego na człowieka dojrzałego i jednocześnie buntownika próbującego uratować rodzinę przed kulturową degradacją.

Podsumowanie

Monologi stanowią wyraz światopoglądu, spojrzenia na rzeczywistość i osobowości bohaterów literackich. Pokazują one, jakie wartości oraz ideały są dla nich najważniejsze i do jakich celów dążą. Znamienny jest fakt, że monologi wygłaszają przede wszystkim jednostki wyjątkowe, skrajni idealiści i osoby gotowe do największych poświęceń w celu realizacji zamierzonych planów. W kontekście wniosku należy również zauważyć, że monologi pojawiają się w głównej mierze w dramatach, z czego wyłamuje się „Lalka”. Ponadto warto zaznaczyć, że tematem wszystkich monologów zawsze są wyższe wartości i podniosłe ideały, takie jak miłość, ojczyzna, sens życia czy rodzina, co pozwala stwierdzić, że monologi kreując bohaterów na idealistów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1) Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Noir Sur Blanc, 2008, ISBN 9788373922631,
2) Prus Bolesław, Lalka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 83871139890,
3) Szekspir William, Hamlet, Kraków, Zielona Sowa, 2008, ISBN 9788374356718.

II Literatura przedmiotu:
1) Kalinowska Maria, Mowa i milczenie: romantyczne antynomie samotności, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 279, ISBN 830601619X,
2) Monolog, W: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Bachórz Józef, Kowalczykowa Alina, Wrocław, Ossolineum, 1991, s. 574-576, ISBN 8304035211,
3) Osmoła Józef, Lalka Bolesława Prusa, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581207, s. 16-20.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Monolog to indywidualna wypowiedź bohatera, która buduje jego kreację.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „Hamlet”: monolog na temat sensu ludzkiej egzystencji i strachu przed śmiercią; przemowa, która daje Hamletowi siłę do działania.
b) „Lalka”: monologi wewnętrzne Stanisława Wokulskiego ukazujące go jako człowieka z pogranicza epok, który w równym stopniu dba o miłość, jak i dobro społeczeństwa.
c) „Tango”: przemowa Artura, który w kontekście swojej rodziny mówi o znaczeniu tradycji, obyczajów i kultury dla życia społecznego.

3. Wnioski:
a) Monologi bohaterów literackich są wyrazem ich światopoglądu, postawy życiowej oraz wartości i ideałów, w które wierzą.
b) Tematem monologów są wyższe wartości, takie jak miłość, ojczyzna i sens życia, dlatego kreują one sylwetki idealistów.
c) Monologi najczęściej występują w dramatach i wygłaszane są przez idealistów silnie wierzących w swoje wartości.