Doświadczenia bohaterów literackich związane z utratą ziemi rodzinnej w utworach drugiej połowy XIX wieku

Druga połowa XIX wieku to okres, kiedy z powodów politycznych Polacy zmuszeni byli do walki o ziemię rodzinną. Zabory sprawiły, że istniało ryzyko jej odebrania przez okupantów, lecz mimo to często ze wszystkich sił starano się, aby zachować własny kawałek ziemi i nie oddawać go w ręce Rosjan, Niemców czy Austriaków. Utrata ziemi rodzinnej mogła jednak wynikać z dużo bardziej przyziemnych przyczyn, takich jak np. emigracja czy wyjazd zagranicę w celach edukacyjnych. Bez względu na powody można stwierdzić, że ziemia rodzinna i wszystko, co z nią związane, w drugiej połowie XIX wieku miało ogromne znaczenie dla Polaków, czego dowód stanowi również literatura.

Placówka

Fabuła „Placówki” została osadzona na polskiej wsi u schyłku XIX wieku i obejmuje okres po uwłaszczeniu chłopów. Za sprawą tego wydarzenia rodowici mieszkańcy wsi mogli pracować wyłącznie na siebie i swoje rodziny, gdyż dzięki zdjęciu obciążeń feudalnych stali się niezależni. Mimo to długie lata pańszczyzny sprawiły, że chłopi nie mieli szans, aby się rozwijać, dlatego Prus przedstawia ich jako ludzi zacofanych, ograniczonych intelektualnie, mało inteligentnych, zamkniętych w sobie, nieufnych i zdolnych praktycznie tylko do fizycznej pracy. Nic więc dziwnego, że ziemia ma dla nich ogromne, nie tylko instrumentalne, ale również emocjonalne znaczenie, ponieważ traktują ją jedyną żywicielkę dającą pracę i symbolizującą ciągłość tradycji rodzinnych przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

W tej sytuacji główny bohater nazywany przez narratora Ślimakiem staje wobec złożonej mu przez Niemców propozycji odkupienia ziemi rodzinnej. Oferta jest zyskowna, lecz mimo to Ślimak wykazuje wobec niej sceptycyzm. Korzyści finansowe nie robią na nim wrażenia, bo rodzinną ziemię postrzega jako część siebie i swojej historii. Jest ona dla niego wartością samą w sobie, która kształtuje jego życie i osobowość, toteż żadne pieniądze nie są w stanie go przekonać do jej odstąpienia na rzecz zagranicznych „gości”. Ślimak podkreśla, że ziemia jest wspólną własnością jego i jego przodków, zatem za żadne skarby jej nie sprzeda. Wówczas jego sytuacja materialna jest jeszcze dobra, lecz po jakimś czasie traci intratne zajęcie związane z dostarczaniem żywności Niemcom i popada w kłopoty finansowe, ale nawet one nie sprawiają, że Ślimak sprzedaje ziemię.

Unosi się dumą i po raz kolejny odrzuca ofertę, aczkolwiek kiedy z powodu braku ogrodzenia posiadłości umiera jego syn, a dobytek zostaje spalony przez niezrównoważoną psychicznie Zośkę, główny bohater postanawia ostatecznie sprzedać Niemcom ziemię rodzinną. Mimo to w konsekwencji nie dochodzi do transakcji, ponieważ zabrania mu jej żona, która w sposób emocjonalny argumentuje swoją decyzję, podkreślając, że jeśli Ślimak odda ziemię w ręce obcokrajowców, zostanie przeklęty przez Boga i przodków. Za jej namową mąż rezygnuje z pozbycia się majątku.

W „Placówce” mamy do czynienia z bohaterem, który musi wszelkimi siłami walczyć o to, aby nie utracić rodzinnej ziemi. Walka ma wymiar ekonomiczny: szablami są pieniądze, a towarem narodowa duma i chłopska godność. Choć Ślimak może na tej transakcji zarobić dużą sumę pieniędzy, to odrzuca ją, bo jest przywiązany do ziemi i traktuje ją w sposób emocjonalny. Utrata ziemi rodzinnej oznacza dla niego wyzbycie się rodowego posagu i utratę chłopskiego honoru, dlatego nic nie jest w stanie go przekonać do sprzedaży. „Placówka” bardzo dobrze obrazuje okres ekonomicznej kolonizacji polskiej wsi przez Niemców, a także pokazuje, że prawdziwi chłopi z krwi i kości za nic w świecie nie godzili się na utratę ziemi.

Nad Niemnem

Z kolei powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem przedstawia historię rodów Bohatyrowiczów i Korczyńskich w nawiązaniu do historii oraz warunków polityczno-społecznych końca XIX wieku. Jednym z bohaterów jest Benedykt Korczyński – gospodarz w posiadłości Korczyńskich. Jego nadrzędnym celem jest utrzymanie posiadłości w obliczu represji ze strony Rosjan i groźby odebrania przez nich ziemi. Z uwagi na to całym sobą poświęca się pracy i angażuje w nią wszystkie swoje siły, co wychodzi mu nad wyraz dobrze. Dzięki niemu, mimo dużych problemów i niepokojącej sytuacji zewnętrznej, gospodarstwo funkcjonuje sprawnie i efektywnie.

Większość obowiązków wykonuje sam Benedykt, gdyż jest osobą pracowitą i dbającą o gospodarstwo. Zarobione pieniądze główny bohater powieści przeznacza na kolejne inwestycje w gospodarstwo oraz edukację dzieci, co pokazuje, że w jednostkowym wymiarze dba o dobro kraju. O jego przywiązaniu do ziemi rodzinnej, którą traktuje w podobny sposób jak Ślimak, świadczy nie tylko ogromne poświęcenie w imię pracy i rozwoju gospodarstwa, ale również fakt, że za nic w świecie nie chce sprzedać go Rosjanom, choć nagabuje go do tego brat Dominik. Utrzymanie Korczyna jest bowiem najważniejszym celem Benedykta, ponieważ ziemia stanowi dla niego nie tylko wartość instrumentalną, ale przede wszystkim emocjonalną. Gospodarz postrzega ją jako dziedzictwo przeszłości i świadectwo narodowej historii, z którą bardzo silnie się identyfikuje. Wyraża wielki szacunek wobec powstania styczniowego i uważa je za niezwykle ważne wydarzenie w życiu kraju oraz swojej rodziny.

W „Nad Niemnem” doświadczenia bohatera z utratą ziemi rodzinnej po raz kolejny polegają więc na walce o to, aby utrzymać ją w swoich rękach w obliczu chęci jej wykupienia przez obcokrajowców. Podobnie jak to miało miejsce w „Palcówce”, tak i w „Nad Niemnem” chęć utrzymania rodzinnej ziemi w posiadaniu głównego bohatera symbolizuje walkę o polskość, historię i niezależność wobec kolonizatora.

Ludzie bezdomni

W przypadku Ludzi bezdomnych temat utraty ziemi rodzinnej został ujęty w nieco inny sposób, ponieważ odnosi się przede wszystkim do emigracji i życiowej tułaczki, wymagającej opuszczenia rodzinnego gniazdka. Taką drogę wybrał Tomasz Judym, który już w dzieciństwie utracił ziemię rodzinną z powodu trudności finansowych i wychowawczych, jakie mieli jego biedni i schorowani rodzice. W związku z tym pod opiekę wzięła go ciotka, lecz już jako młody chłopak wyjechał na studia do Paryża. W tym czasie Judym uświadomił sobie, że sensem jego życie jest pomaganie potrzebującym i szerzenie usług medycznych wśród najniższych i najuboższych warstw społecznych, co również wiązało się z utratą ziemi rodzinnej.

Studia oraz pobyt w Cisach i Sosnowcu wymagały od niego, aby porzucić rodzinną ziemię, ponieważ jedynie w ten sposób Tomasz mógł realizować swoją prospołeczną misję. W symboliczny sposób ziemię rodzinną traci również Joanna Podborska – ukochana głównego bohatera. Analogicznie do sytuacji Judyma, wynika to z faktu wyjazdu do pracy w Warszawie, gdzie była guwernantką, i Cisach, gdzie opiekowała się wnuczkami pani Niewadzkiej. Kiedy powróciła w rodzinne strony, okazało się, że bogate wujostwo gardzi osobami takimi jak ona, a rodzinny majątek dworski w Głogach, w którym się wychowała i spędziła dzieciństwo, już nie istnieje. Również brat Joanny – Wacław – utracił rodzinne ziemie z powodu zsyłki na Syberię za działalność rewolucyjną. Wielokrotnie przeprowadzającego się z miejsca na miejsce Korzeckiego można także określić jako człowieka, który utracił rodzinną ziemię.

Widać więc, że w „Ludziach bezdomnych” utrata ziemi rodzinnej związana jest przede wszystkim z emigracją zarobkową i koniecznością dalekich wyjazdów wynikających z chęci zarobku, edukacji bądź wykonywania swoich zawodowcy powinności. W powieści Żeromskiego bohaterowie tracą ziemię rodzinną z własnego wyboru i robią to świadomie, co całkowicie odróżnia ich od pozytywistycznych postaci pojawiających się we wcześniej omówionych dziełach.

Posumowanie

W literaturze drugiej połowy XIX wieku utrata ziemi rodzinnej wiązała się z chęcią jej wykupienia przez zaborców, czego polscy bohaterowie bynajmniej nie chcieli, dlatego mocno walczyli o swój dobytek. Zagadnienie to może wiązać się też z emigracją zarobkową i podróżowaniem po kraju w celu wykonywania powinności zawodowych, co udowadniają „Ludzie bezdomni”. Bez najmniejszych wątpliwości można również stwierdzić, że utrata ziemi rodzinnej sprawiała, iż bohaterowie musieli stawiać czoła różnego rodzaju przeciwnościom losu. Choć walka o własny dobytek wymagała od nich dużego poświęcenia, niezłomności i odwagi, potrafili temu zaradzić i nie poddać się, tak jak bohaterowie „Placówki” i „Nad Niemnem”. Z kolei postaci z „Ludzi bezdomnych” znalazły się w odwrotnej sytuacji: musiały poradzić sobie bez ziemi rodzinnej, gdyż zmusiła ich do tego konieczność wyjazdu.

Bibliografia:

Literatura przedmiotu
1. Orzeszkowa E., Nad Niemnem, wyd. Greg, Kraków 2000.
2. Prus B., Placówka, wyd. Greg, Kraków 2001.
3. Żeromski S., Ludzie Bezdomni, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2002.

Literatura przedmiotu
1. Słownik lektur dla liceum, wyd. Greg, Kraków 2006. s. 286-292, 341-357.
2. Literatura Polska Pozytywizm, wyd. Pinnex, Kraków 2006. s.76-79

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Bohaterowie literaccy drugiej połowy XIX wieku często tracili ziemie rodzinną.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Placówka: utrata ziemi przez chłopów na rzecz Niemców jako sposób na kolonizację polskiej wsi; świadoma utrata ziemi przez polskich chłopów, która pozwala im polepszyć byt finansowy.
b) Nad Niemnem: Benedykt Korczyński jako bohater, który walczy, aby nie stracić ziemi na rzecz Rosjan; bohater ogromnie przywiązany do ziemi, która symbolizuje tradycję, etos pracy i historię.
c) Ludzie bezdomni: utrata ziemi rodzinnej związana z emigracją oraz chęcią realizacji idealistycznej misji pomagania najbiedniejszym i najbardziej potrzebującym ludziom.

3. Wnioski:
a) Doświadczenia bohaterów związane z utratą ziemi rodzinnej wiążą się z koniecznością emigracji lub jej obrony przed obcokrajowcami.
b) Z powodu utraty ziemi rodzinnej bohaterowie przeżywają trudne chwile.
c) Ziemia rodzina ma ogromną wartość dla bohaterów literackich drugiej połowy XIX wieku.