Portret Polaków i obraz społeczeństwa w „Dziadach” cz. III
Dramat Adama Mickiewicza powstał po upadku powstania listopadowego i ukazuje niejednoznaczny wizerunek Polaków podzielonych na wielkich patriotów gotowych do ofiarowania swojego życia i zdrowia w imię ojczyzny oraz na obłudnych zdrajców oddanych carowi. Tych pierwszych przedstawiono na podstawie tragicznych losów polskiej młodzieży, która jest tłamszona przez cara i jego kompanów.
Cichowski, syn pani Rollinson, Żegota i inni młodzi Polacy więzieni w wileńskim klasztorze Bazylianów przeżywają katusze z powodu swojego zaangażowania w los ojczyzny, lecz mimo to są gotowi oddać życie za Polskę i całkowicie się jej poświęcić. Ich pełen męczeństwa i najwyższego patriotyzmu los uosabia tortury władzy rosyjskiej w stosunku do całego narodu, który był skazany na łaskę i niełaskę okrutnego cara.
Mickiewicz pokazuje, że nawet mimo tak dużego ryzyka ojczyzna powinna być podstawową wartością, wobec której trzeba się poświęcać niezależnie od realnych szans na zwycięstwo nad zaborcą. Udowadniają to nie tylko postaci młodych i więzionych Polaków, ale również postawa głównego bohatera dramatu – Konrada – podejmującego walkę z Bogiem z myślą o ocaleniu narodu. Konrad wszystkie swoje dążenia podporządkowuje losowi Polski, ważniejszemu dla niego nawet od wiary i religii, czemu daje dowód poprzez bluźnierstwa i żądania skierowane w stronę Stwórcy.
Główna postać utworu jest bowiem świadoma, że wiele osób zdolnych do wzięcia odpowiedzialności za ojczyznę zostało zesłanych na Syberię lub znalazło się w więzieniach, dlatego jako wielki patriota chce przewodzić Polakom i wskazać im drogę do wolności, jednak Bóg mu na to nie pozwala. Również scena zatytułowana „Salon Warszawski” obrazuje wielkie zaangażowanie rodaków w walce o wolność, którzy stojąc przy drzwiach, dywagują na temat losu ojczyzny i tego, w jaki sposób należy jej pomóc.
Z drugiej strony znajduje się polska arystokracja, zobrazowana jako siedzący przy stole zdrajcy obojętni wobec polskiej gehenny. Rozmawiają po francusku, gardzą polską oraz polskimi patriotami i sympatyzują z carem. Wizerunek społeczeństwa polskiego w „Dziadach” jest zatem niejednoznaczny; oprócz szczerych patriotów pojawiają się także lojaliści wierni rosyjskiemu okupantowi.