Danse macabre – motyw tańca śmierci w literaturze, malarstwie i sztuce

Taniec śmierci to motyw mający swoje źródła w średniowieczu, który wyraża przekonanie o nieuchronności, sprawiedliwości i równości śmierci wobec wszystkich ludzi – bez względu na to, jakie pozycje społeczne zajmują, jakie życie prowadzą i jakim majątkiem dysponują. Najczęściej ukazywano go na przykładzie kościotrupów symbolizujących śmierć, które zapraszają do swojego tańca ludzi z różnych warstw i stanów społecznych.

Topos tańca śmierci największą popularnością cieszył się w późnym średniowieczu, lecz pojawiał się również w późniejszych epokach. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam mu się dokładniej przyjrzeć i na podstawie wybranych przykładów pochodzących z literatury i malarstwa przeanalizować różne jego ujęcia.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Pierwszym omówionym przeze mnie dziełem będzie średniowieczna „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, gdzie pojawia się bardzo popularny w tej epoce motyw dance macabre, czyli tańca śmierci. Oznacza to, że w tym przypadku motyw tańca jest ujęty w sposób metaforyczny, ponieważ nie mamy do czynienia z dosłownym tańcem jako aktywnością fizyczną, ale z określanym tym mianem spotkaniem człowieka ze śmiercią pod postacią szkieletu. Kostucha prowadząca dialog z Mistrzem Polikarpem zaprasza do swojego makabrycznego tańca każdego człowiek, niezależnie od jego indywidualnej postawy i sytuacji życiowej.

Ów taniec oznacza równość wszystkich ludzi wobec śmierci i pełni funkcję dydaktyczną, ostrzegając przed grzechami, napominając przed złym zachowaniem i zwracając uwagę na potrzebę zaufania Bogu. Za jego pomocy autor odsłania tajemnice śmierci i pokazuje, czym ona jest w swojej istocie. Okazuje się, że nie ma od niej ucieczki i żadne przekupstwa nie są w stanie jej odroczyć. Poprzez taniec śmierć ostrzega, że ma władzę nad ludźmi, ale jest surowsza dla złych, a dobrych traktuje łagodniej. Stwierdza, że grzechy dają jej siłę i dziwi się, że Polikarp jej się boi, ponieważ żaden prawy człowiek nie powinien czuć strachu, kiedy zaprasza do swojego tańca. Taniec symbolizuje również przemijalność i kruchość życia oraz nakazuje skupienie się na sferze duchowej.

Święty Boże, Święty Mocny

O ile w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią” motyw tańca śmierci ma charakter groteskowy i karykaturalny, o tyle w hymnie Jana Kasprowicza zatytułowanym „Święty Boże, Święty Mocny” został on ujęty w sposób katastroficzny, zgodnie z apokaliptyczną treścią całego utworu. Podmiot liryczny przedstawia bowiem złowrogą wizję końca świata, w której ludzkość niechybnie zmierza ku zagładzie. Kasprowicz kreuje złowieszczy nastrój grozy i zbliżającej się apokalipsy, wykorzystując w tym celu m.in. wizję kroczących ku ostateczności ludzi z różnych warstw i stanów społecznych, maszerujących razem z roślinami i zwierzętami. Na czele przygnębiającego pochodu udającego się na zatracenie zmierza śmierć, co wskazuje, że wszyscy są wobec niej równi, bez względu na to, jaką pozycję społeczną zajmują.

Spersonifikowana śmierć robi wielkie kroki, w dłoni dzierży stalową kosę, wymachując nią i siejąc wokół zagładę, ma trupie usta, a nad jej głową krążą czarne kruki. Krocząc przed pochodem skazańców, szyderczo się cieszy, bo wie, że w dniu końca świata przejęła nad nim władzę. Wszystko to potwierdza, że Jan Kasprowicz w hymnie „Święty Boże, Święty Mocny” przedstawia motyw tańca śmierci w sposób katastroficzny i złowrogi. Jej wizerunek koresponduje z pesymistyczną wymową całego utworu, zwiastując klęskę ludzkości, brak nadziei na uratowanie świata oraz ostateczne zwycięstwo sił zła reprezentowanych przez szyderczą śmierć.

Danse Macabre – fresk Bernta Notke

Skończywszy omawianie dzieł literackich, przejdę do innych dziedzin sztuki. Jako pierwszy omówię wykonany pod koniec XV w. przez Bernta Notke fresk z kościoła św. Mikołaja w Tallinie zatytułowany „Danse Macabre”. Malowidło niemieckiego malarza przedstawia popularny w epoce średniowiecza motyw tańca śmierci, na przykładzie ożywionych zwłok pokrytych brązową, rozkładającą się skórą, które zapraszają do swojego rytuału tak znamienite osobistości jak papież, biskup, król i królowa.

Postaci kościotrupów są dynamiczne i znajdują się w ruchu, a ich ciała okryte są białym suknem. Jeden z nich gra na dudach, a pozostałe chwytają za ręce wymienione przed chwilą osobistości, dając do zrozumienia, że mają za nimi podążać. Większość ludzi zilustrowanych na obrazie nie buntuje się, czego wyjątkiem jest królowa wyrażająca dezaprobatę do planów, jakie wobec niej mają kościotrupy. Postawa i szyderczy uśmiech na twarzy kościotrupów wskazują, że są pewni siebie, świadomi swojej misji i wszechwładni, a człowiek, choćby chciał, nie ma szans, aby przed nimi uciec.

Fakt, że kościotrupy zapraszają do swojego tańca tak znamienite osobistości jak papież, biskup czy król, symbolizuje przekonanie, że śmierć jest równa wobec wszystkich i prędzej czy później spotyka każdego bez względu na zajmowaną pozycję społeczną i majątek. Motyw tańca śmierci na fresku Bernta Notke jest ujęty w sposób typowo średniowieczny, obrazując niemoc człowieka wobec wszechwładnej śmierci. Jest to taniec symboliczny, metaforycznie ukazujący wyższość spraw wiecznych nad doczesnymi w sztuce i filozofii średniowiecza.

Dance macabre – drzeworyt Hansa Holbiena

Lękliwy stosunek do śmierci ukazuje jeden z drzeworytów Hansa Holbiena zatytułowanych „Dance macabre”, oznaczony numerem 11. Przedstawia on scenę niedaleko jakiegoś zamku lub pałacu, gdzie trzy przerażone arystokratki porywane są przez kostuchę ubraną w płaszcz i błazeńską czapkę. Spersonifikowana śmierć trzyma w ręku klepsydrę, co symbolizuje upłynięcie życia trzech bohaterek dzieła. Znamienne jest ich postawa oraz wizerunek, ponieważ są one mocno przestraszone, boją się przeznaczenia i próbują od niego uciec. Wyrywają się chytrej i przebiegłej śmierci, lecz zdaje się to na nic, ponieważ ich ziemski czas już upłynął.

Warto zwrócić uwagę na ich sytuację społeczną, ponieważ są to dumne damy, zapewne bardzo majętne i wysoko postawione, o czym świadczą ich bogate stroje oraz korona na głowie z jednej z nich. Powyższa analiza pozwala stwierdzić, że drzeworyt Hansa Holbiena świadczy o tym, iż w średniowieczu obawiano się śmierci, bano się jej i postrzegano ją jako nieuchronną oraz potężną siłę, która prędzej czy później przyjdzie po każdego z nas, niezależnie od tego, jaki jest nasz status społeczny i materialny.

Malowidło ścienne Ivana z Kastvy w kościele św. Trójcy w Hrastovlje

Jednym z dzieł godnych omówienia w tym kontekście jest malowidło ścienne wykonane w 1490 roku przez Ivana z Kastvy w kościele św. Trójcy mieszczącym się w słoweńskiej miejscowości Hrastovlje. Ukazuje on pochód bardzo różnych ludzi, którzy w asyście kościotrupów zmierzają na Sąd Ostateczny, a więc śmierć po raz kolejny ulega personifikacji. Korowód jest dość schematyczny, ponieważ wśród maszerujących postaci co druga jest człowiekiem, a pozostałe to wspominane kościotrupy, które należy identyfikować ze spersonifikowaną śmiercią. Każdy z nich ma identyczną postać nagiego kościotrupa trzymającego za rękę człowieka znajdującego się obok i wskazującego, dokąd należy iść.

Między kościotrupami autor namalował ludzi o wielorakim przekroju społecznym; wśród nich można znaleźć małe dziecko, nędzarza bez nogi, nadwornego błazna, kupca, króla i królową oraz biskupa i księżną. Na tej podstawie można stwierdzić, że śmierć zaprasza do swojego tańca każdego człowieka, co oznacza, że wszyscy są wobec niej równi, bez względu na to, jaką pozycję społeczną się zajmuje, jaki majątek się posiada i jakie życie się wiedzie. Prowadzeni przez kościotrupy ludzie nie buntują się, podporządkowują się śmierci i wydają się pogodzeni z tym, co ich czeka. Malowidło ścienne Ivana z Kastvy obrazuje motyw śmierci w sposób dość zwyczajny dla epoki średniowiecza, czyli za pomocą personifikacji i w kontekście motywu danse macabre.

Podsumowanie

Przeprowadzona przeze mnie analiza daje do zrozumienia, że motyw tańca śmierci ukazywany jest na różne sposoby: groteskowo, tak jak w „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią”; katastroficznie i przerażająco, czego dowód stanowi hymn „Święty Boże, Święty Mocny”lub dosłownie, tak jak na malowidłach ściennych Ivana z Kastvy oraz Bernta Notke. W każdym dziele śmierć ulega personifikacji i najczęściej ma postać kościotrupa.

Motyw tańca śmierci ma na celu przekonać odbiorcę, że śmierć ma nad człowiekiem władzę, jest nieuchronna, równa wobec wszystkich i nie ma od niej ucieczki. Tym samym artyści wskazują, że należy żyć tak, aby w godzinie śmierci móc powiedzieć o sobie, że niczego się nie żałuje. Podczas swojego tańca śmierć ma różne atrybuty, przy czym najczęściej trzyma w dłoniach kosę. Różne są również reakcje ludzi na taniec, do którego zaprasza – jedni się jej boją, inni przyjmują ja spokojnie, a kolejni buntują.