Motyw zdrady w literaturze – ujęcie w różnych epokach

Zdrada to czyn polegający na złamaniu lojalności wobec drugiego człowieka, jakiejś instytucji, państwa, innej grupy społecznej lub niematerialnych ideałów bądź wartości. O zdradzie mówi się wówczas, gdy dana osoba podejmuje działania niezgodne z interesem grupy, do której należy lub kłócące się z jej światopoglądem.

Mimo że jest to czyn powszechnie potępiany w społeczeństwie i uważany za naganny, to nie zawsze da się go ocenić w tak kategoryczny sposób. Jak na ten problem patrzy literatura? W swojej pracy zamierzam dokładniej przeanalizować to zagadnienie, charakteryzując różne ujęcia motywu zdrady w wybranych utworach literackich różnych epok.

Antygona

„Antygona” Sofoklesa wspomina o zdradzie ojczyzny na przykładzie brata tytułowej bohaterki i jednocześnie syna byłego króla Teb Edypa – Polinejkesa. Zostaje on o nią oskarżony przez następcę Edypa – Kreona. Kreon zarzuca mu, iż napadł zbrojnie na własną ojczyznę, aby odebrać władzę z rąk brata Eteokles, który wcześniej wygnał Polinejkesa z miasta, żeby samemu zasiąść na tronie. W odpowiedzi na wymuszone przemocą wygnanie poszkodowany brat postanowił zaatakować Teby, co dla Kreona jednoznacznie oznacza zdradę.

W związku z tym decyduje się on zakazać urządzania pochówku Polinejkesowi, uzasadniając to faktem, iż zdrajcy nie zasługują na pogrzeb. W dużej mierze Kreon ma rację, ponieważ Polinejkes rzeczywiście napadł na własny kraj, choć należy przy tym pamiętać, że była to zemsta na Eteoklesie, a nie na Tebach. Polinejkes zaatakował zbrojnie przede wszystkim brata, a dopiero niejako „przy okazji” uderzył w ojczystą ziemię. Jego zdrada jest więc trudna do jednoznacznej oceny, jednak ceniący posłuszeństwo i przywiązany do litery prawa Kreon kategorycznie ją potępia i dlatego zsyła na duszę Polinejkesa najsurowszą karę, za jaką w starożytności uważano zakaz pochówku.

Pieśń o Rolandzie

„Pieśń o Rolandzie” przedstawia dzieje tytułowego bohatera i historię wojny pomiędzy reprezentowanymi przez niego wojskami Franków a hiszpańskimi Saracenami. Jeden z bohaterów utworu to Ganelon – francuski baron i ojczym Rolanda, który szczerze nienawidzi swojego przybranego syna i na którym za wszelką cenę chce się zemścić. W tym celu dopuszcza się zdrady ojczyzny i zawiązuje spisek z wrogimi wojskami saraceńskimi prowadzącymi wojnę z Frankami.

Ganelon staje wobec tego po stronie przeciwnika, aby załatwić własne interesy i odegrać się na Rolandzie. Robi to zatem wyłącznie z osobistych pobudek, a nie z wyższej konieczności. Z kolei fakt, że Ganelon zdradza ojczyznę, poniekąd przypomina los Konrada Wallenroda. Ojczym Rolanda pertraktuje z Marsylem – władcą saraceńskim – i przekazuje mu cenne informacje na temat wojsk oraz planów króla Karola Wielkiego przekazywał informacje dotyczące Jezusa tym, którzy chcieli go zniszczyć. Ganelon podpowiada Marsylowi, aby ofiarował Karolowi pożądane przez niego bogactwa i dwudziestu zakładników, a następnie z ukrycia i podstępem zaatakował tylną straż w celu zabicia Rolanda i Oliwiera, co miałoby doprowadzić do zakończenia wojny.

Ganelon przysięga Marsylowi na relikwie swego miecza Murgleja, że będzie mu wierny i zdradzi Franków, w związku z czym otrzymuje od Saracenów liczne bogactwa. Po powrocie do kraju Ganelon świadomie wprowadza w błąd Karola Wielkiego, aby zepsuć jego plany najazdu na Saracenów i umożliwić im zabicie Rolanda oraz pokonanie tylnej straży. Fałszywie uważa, że niezaakceptowanie propozycji Marsyla byłoby nierozsądne, zaś już podczas walki, w momencie, gdy zdesperowany, pozbawiony wsparcia i walczący o życie Roland wzywa pomoc przy użyciu swojego rogu, Ganelon przekonuje króla Karola, że to tylko jakaś pomyłka i nie należy reagować. Jego cyniczna zdrada prowadzi do śmierci Rolanda i ogromnych strat wojska frankońskiego. Ostatecznie Ganelona spotyka kara – zostaje rozerwany przez konie, a jego najbliżsi zostają powieszeni.

Tristan i Izolda

W „Tristanie i Izoldzie” przedstawiono historię tragicznej miłości między rycerzem – Tristanem – a żoną króla – Izolda. Przypomnijmy – matka Izoldy stworzyła magiczny napój, który po spożyciu przez dwie osoby powoduje, iż łączy ich nierozerwalne uczucie, którego nie mogą się wyzbyć do końca swych dni. Pierwotnymi adresatami eliksiru mieli być Izolda i król Marek, lecz przez nieuwagę służącej Brangien, zamiast władcy Konwalii, trunek wypił Tristan – rycerz na dworze władcy. Ta sytuacja sprawiła, że dwoje młodych ludzi zatraciło się w sobie bez pamięci.

Ich miłość była tragiczna; musieli ją ukrywać przed swoim otoczeniem, ponieważ oficjalnie Izolda była żoną Marka. Tragizm sytuacji polega na tym, że Tristan jest rycerzem na dworze męża swojej ukochanej. To powoduje złamanie lojalności wobec króla. Nieszczęścia dopełnia fakt, że rycerz nie ma wpływu na swoje uczucie i nie może się od niego uwolnić. Miłość kochanków jest zatem w konflikcie z honorem i cnotą rycerską uznawanymi w średniowieczu za nadrzędne wartości.

Tristan łamie wyznawane przez siebie zasady, lecz trzeba pamiętać, że robi to, nie mając wpływu na swoje decyzje. Nie może bowiem odejść od Izoldy, ponieważ omyłkowo spożył napój, który połączył kochanków na stałe. Podobnie jest z Izoldą, gdyż ona jako żona zdradza króla. Choć przyrzekła mu miłość i wyszła za niego za mąż, to kocha Tristana, bo w istocie nie ma innego wyboru i takie jest jej przeznaczenie.

Reasumując, Tristan, zakochując się z wzajemnością w Izoldzie, zdradza króla i wyznawane przez siebie wartości wyrażane przez etos rycerski, lecz nie ma na to wpływu. Zapewne gdyby mógł, wybrałby lojalność wobec władcy Konwalii zamiast tragicznej miłości, nie dającej mu ukojenia i spokoju. Tak jak Izolda, nie miał jednak wyboru, toteż jego zdrada nie jest ich winą i świadomym, autonomicznym działaniem, a raczej symbolem wielkiej siły miłości, dla której nawet zdrada nie jest przeszkodą.

Giuar

Motyw zdrady pojawia się również w „Giaurze” George’a Byrona. Główny bohater to tajemniczy Wenecjanin, który przyjeżdża do obcej mu kulturowo, orientalnej Grecji. Tam zapoznaje piękną kobietę o imieniu Leila i zakochuje się w niej bez pamięci, a ona odwzajemnia jego uczucia. Leila kocha Giaura pomimo tego, że jest branką u baszy Hassana, co oznacza, że świadomie go zdradza. Choć dobrze wie, jak ciężkie konsekwencje się z tym wiążą, spotyka się z ukochanym i kocha go całym sercem. Dopuszcza się wobec tego zdrady w sposób umyślny, lecz robi to pod wpływem szczerej miłości do Giaura.

Jej zdrada jest podyktowana wielkim uczuciem, jednak ostatecznie prowadzi do tragedii, bo pomimo planu ucieczki Leila zostaje utopiona przez Hassana, który odkrywa jej wiarołomstwo. Zdrada bohaterki powieści poetyckiej Byrona jest próbą wyrwania się z ucisku baszy i ułożenia sobie życia w miłości oraz szczęściu. Stanowi ona wyraz potrzeby realizacji swoich marzeń i ideałów, których siła jest w stanie pokonać wizję śmierci. Zdrada Leili nie jest czynem zły i godnym potępienia, gdyż wynika ze szczerego i szlachetnego uczucia.

Można ją też uznać za wyraz buntu wobec dzikiej kultury Orientu, gdzie kobieta traktowana jest w sposób instrumentalny i w stosunku do mężczyzny nie posiada niemal żadnych praw. Leila na to się nie godzi i pragnie normalnej, wrażliwej miłości polegającej na bliskości emocjonalnej oraz uczuciowej, a nie na podporządkowaniu, dlatego dopuszcza się zdrady. Wszystko to prowadzi do tragedii i dramatu głównych bohaterów.

Balladyna

Innym omówionym dziś przeze mnie dziełem pochodzącym z romantyzmu będzie „Balladyna”. Utwór Juliusza Słowackiego przedstawia sylwetkę tytułowej bohaterki, którą poznajemy jako rozpieszczoną i leniwą, ale piękną córkę biednej, wiejskiej wdowy. Kiedy do jej chaty przybywa książę Kirkor, aby wziąć za żonę Balladynę lub jej siostrę Alinę, obie na to się godzą, jednak Alina stawia warunek, że wyjdzie za Kirkora tylko wówczas, jeśli będzie mogła zabrać ze sobą na zamek siostrę i matkę. Widząc, że książę szanuje taką postawę, Balladyna składa takie samo oświadczenie.

Szybko okazuje się jednak, że tytułowa bohaterka nie dotrzymuje słowa i zdradza najbliższych. Co więcej, robi to w sposób nader okrutny, ponieważ najpierw zabija Alinę podczas konkursu zbierania malin, chcąc tym samym wyeliminować mającą nad nią przewagę konkurentkę do tronu, a następnie okłamuje matkę, że siostra z własnej woli uciekła z jakimś mężczyzną. Należy zaznaczyć, że poprzez ślub z Kirkorem Balladyna zdradza również Grabca, z którym wcześniej się spotykała. Już jako żona księcia główna bohaterka wyrzeka się matki, zamyka ją w wieży i nie przyznaje się do swojego wiejskiego pochodzenia.

Podczas przyjęcia tworzy na nowo własną przeszłość i zataja chłopskie korzenie oraz wszelkie powinowactwa z biedną wdową. Nawet wówczas, gdy matka pojawia się na sali i wypomina Balladynie jej niewierne i kłamliwe zachowanie, władczyni udaje, że jej nie poznaje i nie ma z tym nic wspólnego. Po wyjeździe męża na wojnę Balladyna dopuszcza się kolejnej zdrady, tym razem małżeńskiej, nawiązując romans z Fon Kostrynem.

Robi to, aby zawiązać spisek i razem z kochankiem zgładzić prawowitego księga oraz własnego męża – Kirkora. Z tego względu występuje przeciwko niemu zbrojnie, a kiedy z jej polecenia Kirkor ginie, Balladyna zdradza również Fon Kostryna i morduje go, aby zgodnie z danym wcześniej przyrzeczeniem nie podzielić się z nim królestwem. W przypadku Balladyny zdrada jest więc jednoznacznie negatywnym i pełnym okrucieństwa czynem, którego bohaterka dopuszcza się z pełną świadomością, aby móc osiągnąć własne cele.

W jej rękach staje się ona śmiercionośnym narzędziem. Balladyna zdradza, żeby zdobyć pełnię władzy i wyeliminować wszystkich konkurentów do tronu oraz odciąć się od znienawidzonej przez siebie, wiejskiej rzeczywistości. Jej zdrady zasługują na największe słowa potępienia i ilustrują jej wizerunek jako nieludzkiej zbrodniarki gotowej do najbardziej niemoralnych czynów w celu zdobycia władzy.

Konrad Wallenrod

Godnym omówienia w kontekście tematu dziełem jest romantyczny poemat zatytułowany „Konrad Wallenrod”. Adam Mickiewicz opowiada w nim historię średniowiecznego rycerza walczącego z Zakonem Krzyżackim o wolność ojczyzny, który musi podjąć kilka bardzo trudnych decyzji życiowych. Mianowicie ma świadomość, że aby skutecznie toczyć bitwę z przeciwnikiem, jest zmuszony, aby posługiwać się niehonorowymi i niegodnymi rycerza środkami, czyli zdradą. Dobrze wie, że sprzeniewierza się tym samym etosowi rycerskiemu, lecz chcąc pokonać wroga, nie ma innego wyboru – musi uciec się do takich metod.

Wallenrod jako były zakonnik podstępem wdziera się w szeregi byłych pobratymców i sabotuje ich działalność. Trzeba jednak zaznaczyć, że zdrada Konrada jest wyłącznie powierzchowna, ponieważ w głębi duszy dyskredytuje i negatywnie ocenia swoje postępowanie. Postawę Wallenroda można uznać za usprawiedliwioną, gdyż wynika ona z poświęcenia się w imię walki o ojczyznę. Litwa stanowi dla Konrada najwyższą wartość, dla niej jest w stanie złamać nawet swój kodeks i posługiwać się zdradą, kłamstwem oraz niehonorowymi metodami.

Niestety Konradowi zdrada nie wychodzi na dobre, ponieważ w niedługi czas po rozpoczęciu niehonorowej walki rycerz zostaje zdekonspirowany i ostatecznie popełnia samobójstwo. Fakt, że zdrada niszczy jego psychikę, spotyka się z karą i prowadzi do samobójczej śmierci, upodabnia go. Podsumowując, Adam Mickiewicz w „Konradzie Wallenrodzie”, przedstawia bohatera zdradzającego byłą ojczyznę, aby osiągnąć wyższe cele, więc nie wynika ona z partykularnych pobudek, ale z faktu poświęcenia się w imię ojczyzny.

W ten sposób postawa tytułowego upodabnia go do wszystkich wcześniej utworów, gdzie zdrada również nie była kategorycznie złym czynem. W ten sposób Mickiewicz pokazuje, że aby wygrać z okupantem i odzyskać wolność, ówczesna Polska powinna była stosować nawet najbardziej haniebne metody, o ile byłyby one skuteczne. Za pomocą motywu zdrady „Konrad Wallenrod” porusza wobec tego kwestie dotyczącą sposobu walki o niepodległość w XIX wieku. Na podstawie dylematów moralnych bohatera można wywnioskować, że Mickiewicz opowiadał się za bezwzględną walką z najeźdźcą, nawet jeśli ma ona wiązać się z koniecznością niemoralnego i niehonorowego postępowania.

Hrabia Monte Christo

Kolejnym dziełem, do którego chciałbym się odwołać, będzie „Hrabia Monte Christo”. O ile w dotychczasowych utworach mieliśmy do czynienia ze zdradą rodzinną i małżeńską, o tyle w tym przypadku pojawia się motyw zdrady przyjacielskiej. Powieść Aleksandra Dumasa ukazuje dzieje młodego Edmunda Dantesa, którego poznajemy jako optymistycznego, uczciwego, serdecznego i szlachetnego człowieka. Pełna sukcesów kariera marynarza stoi przed nim otworem, a do tego posiada piękną i kochającą narzeczoną o imieniu Mercedes, z którą planuje ślub.

Niestety dla Edmunda jego najbliższy i najbardziej zaufany przyjaciel – Fernand Mondego – również jest zakochany w Mercedes, a buchalter okrętowy Danglars zazdrości mu szybkiego i efektownego sukcesu zawodowego. Z tego względu obaj postanawiają zawiązać spisek przeciwko Edmundowi i zdradzają go, składając fałszywe i obciążające go zeznania w związku z popełnionym niedawno morderstwem. W efekcie główny bohater na wiele lat idzie do więzienia, a po wyjściu, już jako bogaty hrabia Monte Christo, mści się na zdrajcach, doprowadzając bankiera Danglars do bankructwa i wyjawiając kompromitujące informacje z życia Fernanda Mondego.

W powieści Aleksandra Dumasa zdrada przyjacielska z jednej strony wynika z zazdrości, a z drugiej ma na celu upokorzenie dobrego i osiągającego sukcesy człowieka. Choć na krótką metę pozwala osiągnąć zdrajcom założone wcześniej cele, czyli zdobyć serce Mercedes i upokorzyć konkurenta w zawodzie, to w konsekwencji przyczynia się do wielu tragedii. Mianowicie na jej skutek najpierw Edmund przez długie lata odbywa niesprawiedliwą karę, zaś po wyjściu z niewoli doprowadza do dramatów osobistych Fernanda Mondego i Danglarsa. Zdrada jest tu zatem jednoznacznie negatywnym czynem i spotyka się z zemstą, która stanowi karę winy zdrajców.

Zbrodnia i kara

Jednym z bohaterów „Zbrodni i kary” jest Swidrygajłow, na przykładzie którego autor ilustruje motyw zdrady małżeńskiej. Jego historię poznajemy podczas spotkania w kawiarni z Rodionem, kiedy przyznaje się do licznych zdrad. Swidrygajłow wyjawia głównego bohaterowi, że wprost oświadczył żonie, iż nie jest w stanie dochować jej wierności i dlatego oświadcza, że będzie ją informował, jeśli pozna kobietę, w której naprawdę się zakocha.

Bez najmniejszych wyrzutów sumienia dopuszcza się kolejnych zdrad i próbuje uwodzić młode dziewczyny, tak jak chociażby Dunię, składając jej niemoralną propozycję romansu. Nie ma dla niego znaczenia wiek kobiety ani to, czy jest zamężna albo posiada dzieci, czego dowodem są wspomnienia na temat uwodzenia pewnej oddanej mężowi żony. Swidrygajłow traktuje zdrady jako coś normalnego i nie przywiązuje do nich większej wagi; liczy się dla niego tylko cielesna przyjemność i uciecha z kobiecych wdzięków.

Zdrady stają się dla niego rozrywką, a uczucia żony w jego życiu nie odgrywają żadnej roli. Nawet dziewczyny pełniące funkcję służby w jego mieszkaniu okazują się obiektem jego erotycznych fantazji. Zdrady Swidrygajłowa bez najmniejszego cienia wątpliwości można określić jako przejaw zła, deprawacji, amoralności i braku jakichkolwiek zasad etycznych w kontakcie z kobietami oraz z żoną. Kreują one wizerunek bohatera na nieokiełznanego rozpustnika niepotrafiącego zapanować nad swoimi żądzami.

Szkice węglem

Zdrada pojawia się również w noweli zatytułowanej „Szkice węglem”. Jedną z głównych bohaterek utworu jest Maria Rzepowa – prosta i niewykształcona, ale bardzo ładna żona chłopa Wawrzona Rzepy. Jej mąż zostaje wplątany w intrygę, w efekcie której grozi mu pójście do wojska, co doprowadza rodzinę do tragedii. Aby odwrócić zły bieg spraw, Rzepowa stara się na wszystkie sposoby jakoś pomóc mężowi, dlatego próbuje uzyskać wsparcie w urzędzie, u szlachty i księdza, jednak każdy nią pogardza i odprawia z kwitkiem.

Choć robi, co może, żadną metodą nie potrafi skutecznie zadziałać na korzyść męża, bo jako prostą i niewykształconą chłopkę wszyscy ją odtrącają. Ostatecznie decyduje się udać bezpośrednio do pisarza gminnego, który dysponuje nieświadomie podpisaną przez Wawrzona umową, i aby ją unieważnić, Rzepowa zdradza męża z Zołzikiewiczem. Robi to z desperacji, nie widząc innego sposobu na rozwiązanie problemów rodzinnych. Zmusza się do zdrady, oddając się pisarzowi z wielką niechęcią i z przymusu, co wynika z jej dobrego serca i wielkiej miłości do męża, którego jest gotowa nawet zdradzić w celu uratowania przed wojskiem.

O tym, że zdradę Rzepowej można usprawiedliwić i wynika ona nie z cynicznego wyrachowania, ale z przymusu i dobrego serca, świadczy fakt, że wcześniej kobieta długo się opiera Zołzikiewiczowi, wygania go z chałupy i nie chce słyszeć, żeby go pocałować lub spędzić z nim noc. Kiedy w końcu, po przymuszonej zdradzie Rzepowa wraca do domu, zastaje w nim czekającego na nią pijanego męża i jest skazana na jego łaskę. Wawrzon jednak nie rozumie, że żona zdradziła go wyłącznie po to, aby mu pomóc i unieważnić podpisaną przez niego umowę.

Nie przyjmuje do wiadomości jej tłumaczeń i nie potrafi jej wybaczyć, mimo że Maria błaga go na kolanach i przyrzeka, że kocha tylko jego. Ostatecznie Wawrzon za zdradę najpierw odcina żonie głowę, a następnie jeszcze kilkakrotnie uderza ją siekierą. Widać zatem, że Rzepowa po zdradzie znajduje się w tragicznej sytuacji, a jej los jest dramatyczny i wywołuje u czytelnika współczucie, a nawet wściekłość. Zdrada prowadzi ją do śmierci, choć jest to wielka niesprawiedliwość wobec jej dobrej i pełnej miłosierdzia osoby.

Czytelnik buntuje się w obliczu sposobu, w jaki zostaje potraktowana po zdradzie przez męża, który pomimo jej wielkiej miłości nie jest w stanie pojąć jej poświęcenia, a nawet wyznacza za nie karę śmierci. W istocie zdrada Marii to bowiem jej heroiczna ofiara na rzecz męża, lecz on zamiast wyrazić wdzięczność, a przynajmniej wyrozumiałość, odcina jej głowę. Należy przy tym podkreślić, że wina za ten cały dramat nie leży ani po stronie Rzepy, ani tym bardziej Rzepowej, lecz ludzi, którzy nie pomogli im w sytuacji, gdy uknuto wobec nich intrygę.

Granica

O zdradzie małżeńskiej mówi natomiast „Granica” Zofii Nałkowskiej. Autorka w swoim utworze opowiada historię romansu swoistego trójkąta uczuciowego: on jeden – Zenon Ziembiewicz – one dwie – Justyna Bogutówna i Elżbieta Biecka. Ziembiewicz – panicz z Boleboży – podczas wakacji poznaje Justynę, nastoletnią córkę kucharki, i nawiązuje z nią romans, zdradzając tym samym Elżbietę. Efekt tego związku stanowi ciąża kobiety, która jest niezwykle niewygodna dla Zenona ze względu na fakt, iż robi on w tym czasie karierę i jest związany z Biecką.

Na skutek nacisków ze strony Ziembiewicza Bogugtówna poddaje się zabiegowi aborcji, co jest fatalne w skutkach dla obojga kochanków. Zdesperowana kobieta, chcąc wyładować swoją frustrację, wpada w szał i wylewa kwas na twarz panicza, a ten postanawia popełnić samobójstwo, nie widząc innego wyjścia z sytuacji. Co ciekawe, dla Zenona związek z Justyną nie jest zdradą, ponieważ stwierdza on, że kiedy spotykał się z Bogutówną, robił to tylko po to, aby zaspokoić swoje popędy seksualne.

Ziembiewicz próbuje więc rozgrzeszyć sam siebie, snując teorie, jakoby zdrada była czymś normalnym, ponieważ u jej podstawy stoją naturalne instynkty. W ten sposób mężczyzna sam sobie ustala normy zachowania, jakie powinny obowiązywać w życiu. Oczywiście robi to tak, aby były one odpowiednie dla niego samego. Ciekawa jest reakcja żony Zenona – Elżbiety – kiedy dowiaduje się o tym, że została zdradzona przez swojego ukochanego.

Kobieta na tę wiadomość nie reaguje bowiem złością ani żalem i tak jak Zenon sam siebie usprawiedliwia, tak samo Biecka postępuje w stosunku do niego. Jej postawa jeszcze bardziej utwierdza Ziembiewicza, że nie ma nic złego w niewierności. Jego zdrada wynika z jednej strony ze stosowanej przez niego podwójnej moralności, a z drugiej – z wychowania w rodzinie, w której była ona czymś normalnym. Mianowicie ojciec Zenona – Walerian – wielokrotnie dopuszczał się niewierności wobec żony, po czym ona mu wybaczała i wszystko za jakiś czas powtarzało się od nowa.

W każdym razie zdrada Zenona kończy się tragedią, ponieważ odrzucona i samotna Justyna wylewa mu kwas na twarz, co z kolei skutkuje jego samobójstwem, będącym swoistą karą za popełnione grzechy. Fakt, że Ziembiewicz ponosi konsekwencje swojego zachowania i prowadzi ono do dramatycznych konsekwencji, upodabnia zdradę ukazaną w „Granicy” do wszystkich wcześniejszych dzieł. Wyrachowanie i egoizm Zenona przywołują natomiast skojarzenia z Ganelonem, który dopuścił się niewierności również dla własnych korzyści, a nie tak jak Konrad Wallenrod – w imię wyższych ideałów. Ponadto „Granica” jako jedyny z omówionych utworów ilustruję zdradę małżeńską.

Tango

Dzisiejsze wystąpienie chciałbym zakończyć na omówieniu „Tanga”. Dramat Sławomira Mrożka ukazuje perypetie pewnej wielopokoleniowej rodziny, w której panują groteskowe relacje. Stosunki pomiędzy jej członkami są postawione na głowie z uwagi na nieprzestrzeganie żadnych tradycyjnych reguł współżycia społecznego i fakt karykaturalnego postrzegania wolności jako nadrzędnej wartości. W ten trend wpisuje się jedna z bohaterek utworu – matka Artura i żona Stomila, Eleonora.

Eleonora nie ma w sobie nic z typowej żony, ponieważ jej zachowaniu przyświeca opacznie rozumiana wolność, oznaczająca łamanie wszelkich możliwych konwenansów i zasad kulturowych. Odrzuca normy i tradycje związane ze swoją rolą, stając się karykaturalną i groteskową żoną, która otwarcie zdradza męża z Edkiem i bez ogródek przyznaje się do cudzołóstwa. Eleonora traktuje męża, jakby byli znajomymi żyjącymi w niezobowiązującym związku, a nie w małżeństwie. Brak jej hamulców moralnych, bo uważa się za kobietę wyzwoloną, czego najlepszym symbolem są właśnie jej zdrady.

Kult totalnej wolności sprawia, że uważa, iż nie jest ograniczona żadnymi przysięgami wierności ani obowiązkami wobec męża. Eleonora podporządkowuje się natomiast Edkowi, który pociąga ją za sprawą swojego prostactwa. Jej zdrada to symbol wolności obyczajowej panującej w domu, a ona sama uosabia tzw. kobiety wyzwolone nieuznające żadnych konwenansów ani ograniczeń związanych z pełnieniem określonej funkcji społecznej.

Po zdradzie Eleonora wykazuje obojętność wobec męża i nie jest w stanie nawiązać z nim normalnych relacji. Znajduje się w sytuacji czystego nihilizmu i degeneracji moralnej, bo jej zachowanie łamie wszelkie zasady obowiązujące w normalnym świecie. W głębi duszy pragnie jednak żyć normalnie, czego dowodzi jej rozmowa z Alą bezpośrednio przed ślubem. Zdradziwszy męża, Eleonora próbuje wobec tego okłamywać samą siebie, że to nic nie znaczyło, aby wpasować się w absurdalne zasady panujące w domu, lecz tak naprawdę chciałaby odbudować normalne relacje ze Stomilem.

Z drugiej strony chamstwo i brutalność Edka ją pociąga i stanowi siłę, której nie potrafi opanować. Po zdradzie kobieta przeżywa wobec tego wewnętrzne rozterki, jednak czytelnik traktują ją z rezerwą i bynajmniej jej nie współczuje z uwagi na jej bezmyślne i oportunistyczne zachowanie oraz nieumiejętność zbuntowania się przeciwko moralnemu chaosowi.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie przeprowadzonej dziś analizy, zdrada to czyn prowadzący do tragedii, który sprowadza dramatyczny los nie tylko na samych bohaterów, ale również na ich otoczenie. W większości przypadków zdrada jest oceniana negatywnie i wynika z okrucieństwa, cynizmu i degeneracji moralnej bohaterów, z czego wyłamują się jedynie Antygona i Leila, których zdrady wynikały z wielkiej miłości do ukochanych osób.

W pozostałych dziełach zdrady wynikają z nieposkromnionych żądz i chęci osiągnięcia osobistych korzyści przez poszczególnych bohaterów. W każdym razie zdrada najczęściej spotyka się z karą, a zdrajca ponosi konsekwencje za swoje zachowanie. W kontekście wniosków warto również zauważyć, że zdrada przyjmuje różne formy i może być prezentowana w odniesieniu do małżeństwa, ojczyzny, przyjaźni, rodziny lub dwojga partnerów.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Byron George Gordon, Giaur, Kraków, Greg, 2003, ISBN 8373271740,
2. Bedier Joseph, Pieśń o Rolandzie, Kraków, Greg, 2002, ISBN 8385214401,
3. Bedier Joseph, Tristan i Izolda, Warszawa, Alfa ,1989, ISBN 8373897189,
4. Dostojewski Fiodor, Zbrodnia i kara, Kraków, Greg, 2012, ISBN 8373273522,
5. Dumas Aleksander, Hrabia Monte Christo, Kraków, Zielona Sowa, 2003, ISBN 8373891951,
6. Mickiewicz Adam, Konrad Wallenrod, Kraków, Promatek, 2009, ISBN 9788361834328,
7. Mrożek Sławomir, Tango, Warszawa, Muza, 1989, ISBN 8366542871,
8. Nałkowska Zofia, Granica, Warszawa, Czytelnik, 2003, ISBN 8472974179,
9. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań, Pallotinum, 1989, Nowy Testament, Mt 27,5, ISBN 8322803893,
10. Sienkiewicz Henryk, Szkice węglem, Wrocław, Siedmioróg, 2003, ISBN 8371621116,
11. Słowacki Juliusz, Balladyna, Wrocław, Zakł. Narod. im. Ossolińskich, 1982, ISBN 8306000412,
12. Sofokles, Antygona, Kraków, Zielona Sowa, 2006. ISBN 8374351055.

II Literatura przedmiotu:
1) Chodkowski Arkadiusz, Kochać jak Tristan i Izolda, Parnasik, 1992, nr 2, s. 5, 12,
2) Nowacka Irena, Granica Zofii Nałkowskiej, Lublin, Biblios, 2012, ISBN 9788386581542, 24-27,
3) Polańczyk Danuta, Antygona Sofoklesa, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581856, s. 22-25,
4) Polańczyk Danuta, Balladyna Juliusza Słowackiego, Lublin, Biblios, 2006, ISBN 838658193X, s. 26-29, 36-37,
5) Polańczyk Danuta, Nowele Henryka Sienkiewicza, Lublin, Biblios, ISBN 8386581433, s. 7-17,
6) Polańczyk Danuta, Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581177, s. 40,
7) Ratajczak Wiesław, Patriotyzm i zdrada. Mało znany epizod sporu o wallenrodyzm, Polonistyka, 2001, nr 4, s. 207-211,
8) Wilczycka Danuta, Giaur George’a Gordona Byrona, Lublin, Biblios, 2010, ISBN 9788386581689, s. 24-27,
9) Wilczycka Danuta, Tango Sławomira Mrożka, Lublin, Biblios, 2009, ISBN 9788386581764, s. 19,
10) Zdrada, W: Słownik motywów literackich, red. Nawrot Agnieszka, Kraków, Greg, 2004, ISBN 838952239X, s. 417-421.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Zdrada potępiany społecznie czyn, który wiąże się ze złamaniem wierności przez bohatera wobec drugiego człowieka lub wyższych ideałów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Antygona: trudna do jednoznacznej oceny zdrada ojczyzny przez Polinejkesa, który zaatakował Teb zbrojnie, aby zemścić się na bratu i odebrać mu władzę.
b) Pieśń o Rolandzie: zdrada ojczyzny przez Ganelona, która wynika z nienawiści do Rolanda i kończy się jego śmiercią.
c) Tristan i Izolda: zdrada tytułowych bohaterów, którzy nie z własnej woli i z przymusu łamią lojalność w stosunku do króla oraz męża.
d) Giaur: zdrada Leyli z Giaurem, która jest wyrazem wielkiej miłości i buntem przeciwko dzikiej kulturze Orientu.
e) Balladyna: zdrada rodziny, męża i kochanków, która staje się brutalnym narzędziem Balladyny do zdobycia władzy całkowitej.
f) Konrad Wallenrod: zdrada Zakonu Krzyżackiego przez tytułowego bohatera, która wynika z patriotyzmu i poświęcenia na rzecz ojczyzny.
g) Hrabia Monte Christo: zdrada przyjaciół, którzy z zazdrości i chęci zdobycia serca kobiety cynicznie działają na niekorzyść głównego bohatera.
h) Zbrodnia i kara: Swidrygajłow jako lubieżny rozpustnik, który bez najmniejszych wyrzutów sumienia raz po raz zdradza swoją żonę.
i) Szkice węglem: zdrada z przymusu, która świadczy o bezsilności i desperacji Rzepowej pragnącej w ten sposób pomóc mężowi.
j) Granica: zdrada Zenona jako wynikający z egoizmu i podwójnej moralności czyn, który doprowadza trójkę głównych bohaterów do tragedii.
k) Tango: Eleonora zdradzająca męża ze Stomilem jako kobieta wyzwolona, która nie dba o konwenanse i moralność oraz przeżywa rozterki wewnętrzne.

3. Wnioski:
a) Zdrada to czyn prowadzący do tragedii, który sprowadza na bohaterów dramatyczny los.
b) Jeśli zdrada wynika z idealizmu i poświęcenia na rzecz wyższych wartości, możliwe jest jej moralne usprawiedliwienie i zrozumienie.
c) Motyw zdrady najczęściej ukazywany jest w odniesieniu do miłości oraz relacji pomiędzy kobietą a mężczyzną.