Motyw labiryntu w literaturze – omów zagadnienie na podstawie wybranych utworów

Labirynt to skomplikowana budowla z jednym wyjściem, złożona z wielu krętych korytarzy, które są rozmieszczone w tak zawiły i niejasny sposób, aby wydostanie się z niego było jak najtrudniejsze. Labirynt często jest wykorzystywany w naukach ścisłych jako figura geometryczna, jednak równie często pojawia się w literaturze. Niekiedy występuje on w sensie dosłownym, jako budowla będąca nieskładną plątaniną wielu dróg, jak również w sensie metaforycznym, jako labirynt ludzkiej egzystencji, który wymusza na bohaterze obranie odpowiedniej ścieżki życiowej, aby móc dojść do wyjścia, czyli obranego wcześniej celu.

Mitologia

Motyw labiryntu pojawił się w literaturze już w czasach antycznych, czego dowód stanowi historia Dedala – mitologicznego architekta i wynalazcy. Choć wychował i urodził się on w Atenach, to po zamordowaniu z zazdrości siostrzeńca Talosa uciekł na Kretę. Mając świadomość jego dużych zdolności konstruktorskich, król greckiej wyspy – Minos – postanowił zatrudnić Dedala. Jednym z rozkazów, jakie mu wydał, było zbudowanie labiryntu dla groźnego Minotaura, w którym go zamknięto.

Kiedy Minos zwyciężył Ateńczyków, rozkazał, aby równo co 9 lat składać ofiary Minotarowi w postaci ludzi. Na ochotnika gotowego do wejścia do labiryntu zgłosił się królewicz Tezeusz, któremu udało się zabić potwora i wydostać z pułapki za pomocą nici Ariadny, będącą jedynym sposobem na ucieczkę z plątaniny korytarzy. Jak więc widać, motyw labiryntu ma duże znaczenie dla mitologii, gdyż w jego obrębie zaszło kilka istotnych zdarzeń.

Było to miejsce zaprojektowane z wielką dokładnością, z którego praktycznie nie dało się uciec, o czym świadczy fakt, że uwięziony w nim Dedal, a więc sam jego konstruktor, wraz z synem wydostał się poprzez skonstruowanie skrzydeł, ponieważ nie potrafił odnaleźć drogi do wyjścia. Motyw labiryntu w mitologii greckiej został więc ujęty w sposób dosłowny, jako fizyczna budowla mająca być pułapką, z której nie da się uciec i która jest więzieniem dla każdego, kto się w niej znajduje.

Boska komedia

Kolejnym utworem, który chciałbym omówić w kontekście tematu, jest „Boska komedia” Dantego. Główny bohater o wiele mówiącym imieniu Dante odbywa podzieloną na 3 etapy wędrówkę przez zaświaty, gdzie zwiedza Piekło, Czyściec i Raj. We wszystkich tych miejscach dane jest mu spotkać się z duszami, z którymi rozmawia i dowiaduje się od nich różnego rodzaju informacji na temat ludzkiej egzystencji i śmierci. Jego przewodnikami są dwie postaci – po Piekle i Czyśćcu oprowadza go Wergiliusz, a po niebie Beatrycze.

Podczas swojej podróży główny bohater bardzo dogłębnie poznaje zaświaty, przez co uświadamia sobie, jakiego typu ludzie się w nich znajdują i za co Bóg umieścił ich właśnie w tym, a nie innym miejscu. Obraz Piekła przedstawiony w poemacie w dużej mierze przypomina labirynt, gdyż nie da się z niego wyjść. Jest ono złożone z dziewięciu kręgów ukształtowanych jako lej, co w dużej mierze przypomina labirynt. Na jego dnie znajduje się największy z diabłów, czyli sam Lucyfer.

Najwyższe kręgi są zarezerwowane dla grzeszników, których przewinienia były mniejsze niż dusz znajdujących się poniżej. Na ostatnim, dziewiątym kręgu zostały umieszczone dusze Judasza, Brutusa i Kasjusza, czyli jednych z najbardziej znanych grzeszników. Wszystkie dusze znajdujące się w piekle są poddawane wymyślnym torturom. Ich męki są niewyobrażalne i przyprawiają o ciarki na plecach. Pośród piekielnego ognia i niezwykle silnego wiatru smażą się grzesznicy, których przewinienia za życia sprawiły, że znaleźli się w tym miejscu. Podobną formę labiryntu składającego się z kręgów mają Czyściec i Niebo, gdzie dusze żyją w o wiele lepszych warunków niż w Piekle.

Głównego bohatera pokonuje wszystkie te labirynty i w ten sposób poznaje rzeczywistość zaświatów oraz rozumienie konsekwencje działań, jakie ludzie podejmują za życia. Przejście przez labirynty zaświatów stanowią wędrówkę poprzez egzystencję człowieka, która kończy się spotkaniem z samym Bogiem i poznaniem najdoskonalszych ideałów. Ujęty w sposób metaforyczny motyw labiryntu w „Boskiej komedii” ma pokazuje więc kolejne etapy dochodzenia do zrozumienia sensu ludzkiej egzystencji.

Proces

W skomplikowanym labiryncie życia znajduje się również Józef K. – główny bohater „Procesu” Franza Kafki. W dzień swoich trzydziestych urodzin dowiaduje się, że został wytoczony przeciw niemu proces. Nie wie, dlaczego taki los spotkał akurat jego, nie ma pojęcia, jakie są zarzuty ani też kiedy zacznie i skończy się postępowanie karne przeciw niemu. Na początku stara się żyć normalnie i traktuje całą sytuację jako absurd, jednak gdy uświadamia sobie powagę sprawy, całe siły angażuje w udowodnienie swojej niewinności.

W tym momencie staje się częścią irracjonalnego labiryntu skonstruowanego przez władzę, z którego nie ma wyjścia. Próbuje się przez niego przedostać, lecz zewsząd jest otoczony ścianami uniemożliwiający mu to, symbolizowanymi przez wszechogarniającą władzę widoczną niemal na każdym kroku. Labirynt osaczający Józefa K. stanowią ciemne zaułki, ciasne zakamarki, stare uliczki i ponure katedry, gdzie często swoje rezydencje mają przedstawiciele władzy, od których główny bohater nie potrafi się uwolnić. Labirynty sądowe osaczają go, lecz nawet z pomocą woźnego i Titorellego nie umie się z nich wyzwolić.

Paradoksalnie jednak ów labirynt jest tak zagmatwany, że nie pozwala na dojście do najwyższych urzędników, w istocie będących osobami decyzyjnymi w kontekście oskarżeń, jakie spadły na Józefa K. W tak zawiłym gąszczu główny bohater nie potrafi odszukać drogi do sprawiedliwości i prawdy, co wynika z faktu, że jego proces sam w sobie jest niezrozumiałym labiryntem, z którego nie da się wydostać. Mimo próby pokonania kolejnych przeszkód Józef K. ostatecznie przegrywa walkę o odnalezienie wyjścia z okrutnego labiryntu skonstruowanego przez totalitarną władzę, w efekcie czego zostaje na nim wykonany wyrok śmierci.

W „Procesie” Kafki motyw labiryntu występuje więc w sensie metaforycznym i odnosi się do trzech kwestii: miasta będącego plątaniną zaułków, życia głównego bohatera, przez które musi się on przedrzeć i władzy, do której nie da się dotrzeć, bo drogę zagradza skonstruowany przez nią labirynt. Takie, a nie inne ujęcie motywu wynika z ogólnej wymowy utwory, polegającej na ukazaniu skutków władzy totalitarnej i samotności Józefa K.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie utworów literackich, motyw labiryntu może być ujmowany w sposób dosłowny, tak jak to miało miejsce w micie o Dedalu, a także metaforyczny, czego przykładami są 3 pozostałe omówione utwory. Często zdarza się, że metaforyczne ujęcie tematu odnosi się do labiryntu życia, zmuszającego do wybierania kolejnych dróg, którymi człowiek podąża. Historie Zenona i Józefa K. wskazują, że w takiej sytuacji bardzo trudno odnaleźć właściwą ścieżkę i łatwo się zgubić, popełniając błędy życiowe nierzadko wiążące się z tragicznymi skutkami. Wszystko to pozwala wysnuć wniosek, że labirynt – niezależnie od tego, czy jest on metaforyczny, czy dosłowny – to pułapka, z której bardzo trudno się wydostać bez szwanku.