Motyw pracy w „Nad Niemnem” – kult i etos pozytywizmu
W „Nad Niemnem” stosunek do pracy określa wizerunek bohatera. Mianowicie te postaci, które traktują pracę jako źródło spełnienia i wewnętrznej radości, czyli np. Jan Bohatyrowicz, Benedykt Korczyński czy Justyna Orzelska, przedstawiono w pozytywnym świetle, natomiast ich przeciwieństwa, takie jak Zygmunt Korczyński czy Ignacy Orzelski, są bohaterami negatywnymi, gdyż wykazują się lenistwem i brakiem zaangażowania w pracę.
W „Nad Niemnem” stosunek do pracy jest związany z patriotyzmem, co wynika z wyznającej etos pracy organicznej i pracy u podstaw epoki pozytywizmu, w której powstała powieść. Autorka wyrażała bowiem typowe dla pozytywistów przekonanie, że wyłącznie solidna i mozolna praca na rzecz wspólnej ojczyzny może przyczynić się do jej odbudowy. O tym, że bohaterowie „Nad Niemnem” traktują codzienne obowiązki jako źródło radości i spełnienia, świadczy fakt, iż ich wykonywanie nie jest dla nich przymusem i mozolnym trudem. Wyraźnie pokazuje to postawa Justyny Orzelskiej, która wraz ze swoim partnerem – Janem Bohatyrowiczem – odnalazła sens życia właśnie w pracy.
Również Marta Korczyńska stała się szczęśliwa za sprawą pomocy Benedyktowi przy prowadzeniu gospodarstwa. Kiedy wymienione postaci wykonują swoje obowiązki, wydają się niezwykle szczęśliwe; cieszą się, śpiewają i wesoło rozmawiają z innymi bohaterami. Orzeszkowa przedstawiła pracowitych bohaterów, czyli Justynę i Jana oraz Witolda, Benedykta i Martę jako ludzi energicznych, pełnych życia, wierzących w swoich ideały oraz dbających o rodzinę i ojczyznę. Z kolei postaci, które nie podejmują pracy, czyli Emilia, Zygmunt i Teofil to ludzie próżni, niespełnieni i często zawiedzeni życiem.
Należy też zauważyć, że w „Nad Niemnem” praca pełni funkcję integrującą społeczność, o czym świadczy chociażby fakt, że to właśnie dzięki niej Marta otwiera się na innych ludzi, a Jan i Justyna tworzą szczęśliwy związek. Wszystko to pozwala stwierdzić, że w powieści Elizy Orzeszkowej mamy do czynienia z pracą, która określa obraz bohatera, decydując o tym, czy jest on pozytywny, czy negatywny.