Motyw Holocaustu w literaturze i filmie

Holocaust to jedno z najtragiczniejszych wydarzeń w dziejach ludzkości, które w trakcie II wojny światowej zostało wywołane przez hitlerowskie Niemcy w celu zgładzenia Żydów w Europie. Z myślą o tym stworzono cały system łapanek, gett i obozów koncentracyjnych, które razem składały się na bezlitosną machinę śmierci, dziesiątkującą każdego dnia tysiące niewinnych ludzi.

Wiele ważnych świadectw tego okresu przynoszą literatura i film, ilustrując Holocaust ze wszystkich możliwych punktów widzenia, czyli z perspektywy ofiar, katów i osób postronnych. Jak prezentują się ich doświadczenia? Co je łączy, a co dzieli? W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam odpowiedzieć na te i inne pytania związane z obrazem Holocaustu w literaturze i filmie.

Opowiadania Borowskiego

Zbiór krótkich opowiadań o codziennym życiu w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu i Brzezince ukazany jest z perspektywy jednego z więźniów – Tadeusza. Mimo że Opowiadania powstały na bazie osobistych przeżyć Tadeusza Borowski, a główny bohater ma tak samo na imię, to nie należy traktować tych dwóch osób jako jednej, gdyż Borowski, kiedy był w Auschwitz, zachowywał się inaczej niż Tadeusz z Opowiadań. Z jego punktu widzenia obserwujemy, że Holocaust to arena ciągłej walki o przetrwanie, w której życie ludzkie jest stale zagrożone i w każdej chwili może się zakończyć.

Życie, a raczej dogorywanie w tym czasie doprowadza do odczłowieczania więźniów obozów koncentracyjnych, wykańcza ich pod względem psychicznym i fizycznym i prowadzi do zgładzania dziesiątek tysięcy Żydów, Polaków, Rosjan, Romów i Cyganów. Aby przeżyć, trzeba wyzbyć się emocji i uczuć, ponieważ wszelkiego rodzaju ludzkie odruchy przeszkadzają w przetrwaniu. Uodpornienie się na powszechny widok śmierci to podstawowy wymóg pozwalający znieść nieludzkość Holocaustu.

Udowadnia to postawa głównego bohatera, który w opowiadania „U nas w Auschwitzu” ironizuje z epidemii dziesiątkującej więźniów i beznamiętnie opowiada o tak makabrycznych sytuacjach jak wyrzeknięcie się dziecka przez matkę w celu uratowania własnego życia czy wpuszczenie ojca do gazu, aby przypodobać się Niemcom. W obozie człowiek staje się narzędziem pracy, pozbawionym uczuć, ludzkich odruchów i jakichkolwiek zasad moralnych, których przestrzeganie oznacza niechybną śmierć. Cierpienie i śmierć są tak powszechne, że wszyscy przestali zwracać na nie uwagę, tak jak chociażby Tadek denerwujący się z powodu dużej liczby trupów na rampie, jakby to była wina tych ludzi, że zostali zabici.

Pragnienie zachowania własnego życia przewyższa wartości humanitarne i ideały człowieczeństwa, dlatego więźniowie nie pomagają sobie wzajemnie, a nawet często działają przeciwko sobie. Holocaust pozbawił skazanych ludzkiej godności, zmieniając ich w istoty kierujące się nie rozumem czy uczuciami, ale instynktem przetrwania. Głód, wyzysk, choroby, terror i ciągła obawa przed śmiercią spowodowały bowiem, że w więźniach zaniknęły jakiekolwiek wyższe wartości. W opowiadaniu „U nas w Auschwitzu” Holocaust jest więc opisany z punktu widzenia więźnia obozu koncentracyjnego i zostaje przedstawiony w odniesieniu do reakcji psychicznych oraz fizycznych ofiar.

Dziewczynka w zielonym sweterku

Tematyka Holocaustu znajduje swoje odzwierciedlenie również w utworach współczesnych, pochodzących z XXI wieku. Jednym z tego typu dzieł jest „Dziewczynka w zielonym sweterku”, czyli prawdziwa historia kilkuletniej Żydówki – Krystyny Chiger. Główna bohaterka i jednocześnie autorka w czasie największego konfliktu zbrojnego przez 14 miesięcy chowa się we lwowskich kanałach, gdzie opiekuje się nią polski szabrownik – Leopold Socha. Wcześniej dane jest jej ujrzeć sceny łapanki babci i kuzynki, a także próbę egzekucji ojca. Kiedy znajduje się w kanałach, żyje w brudzie, ciemności i smrodzie, jednak jeśli chce przetrwać, musi się z tym pogodzić.

Widzimy więc, jak chodzą po niej oraz po innych uciekinierach olbrzymie szczury i pełzające robaki, jedyne ich pożywienie to kawałek chleba, a wody starcza tylko na chwilowe zaspokojenie pragnienia. Z uwagi na żydowskie pochodzenie wojna zmusza Krystynę Chiger do upodlenia i chowania się w kanałach niczym ów chodzący po jej ciele szczur. Bohaterowie zmuszeni są do przystosowania się do skrajnie trudnych, wręcz nieludzkich warunków, ponieważ wyjście z kanałów oznacza śmierć z rąk okrutnych Niemców. Co więcej, aby oprawcy ich nie odnaleźli, jedna z bohaterek – Gienia – zabija własne dziecko, aby stłumić jego oddech, co z perspektywy dzisiejszego czytelnika jest niewyobrażalnym czynem.

Każdy dzień spędzony w kanałach jest pełną poświęcenia walką o przetrwanie w najokrutniejszych warunkach, jakie człowiek może sobie tylko wyobrazić. Mimo wszystko należy zauważyć, że oprócz owych okrucieństw „Dziewczynka w zielonym sweterku” prezentuje szlachetne i pełne dobroci postawy, czego najlepszym przykładem jest metamorfoza Leopolda Sochy, który ze złodziejaszka i szabrownika zmienił się w człowieka ratującego życie kilkunastu Żydom. Ponadto książka opisuje uczucia głównej bohaterki; ilustruje jej strach, radość, nadzieję, przerażenie, obawy i całe spektrum innych emocji. Pomimo gehenny Holocaustu głównej postaci udaje się jej zachować godność ludzką i wykazać się siłą charakteru.

„Dziewczynka w zielonym sweterku” to pełen emocji utwór pokazujący, że nawet w tak okrutnych warunkach, jakie panowały podczas Holocaustu, można postępować zgodnie z moralnością i dbać o najwyższe wartości, takie jak rodzina, przyjaźń i miłość. Co więcej, zagłada Żydów nie tylko nie demoralizuje, ale nawet przyczynia się do pozytywnej metamorfozy Leopolda Sochy, który wcześniej był zwykłym złodziejaszkiem, aby w wyniku Holocaustu stać się prawdziwym bohaterem bezinteresownie ratującym życie innym ludziom. W „Dziewczynce w zielonym sweterku” obok kradzieży, instynktu przetrwania i upadku zasad etycznych mamy więc wzajemne wsparcie, przyjaźń, lojalność i poświęcenie.

Dzienniki Helgi

Z dość oryginalnego punktu widzenia, bo z perspektywy dziecka Holocaust prezentują wydane w 2013 roku „Dzienniki Helgi”. W przeważającej części są to notatki z dziennika czeskiej dziewczynki o imieniu Helga, która w wieku 8 lat zaczęła dokumentować to, co się wokół niej działo, począwszy od zajęcia Czechosłowacji przez Niemcy, poprzez wybuch wojny i wywózki do obozów, skończywszy na klęsce III Rzeszy pokonanej przez aliantów. Zapiski nie zostały prawie w ogóle zmienione, dzięki czemu charakteryzują się specyficzną dla dziecka naiwnością i infantylnością.

Autorka bardziej skupia się bowiem na własnych przeżyciach i emocjach aniżeli na wszechobecnej śmierci i cierpieniu. Często wspomina lata wolności, myśli o rzeczywistości w sposób prostolinijny i do końca nie pojmuje, dlaczego historia potoczyła się tak, a nie inaczej. Ogromny ładunek emocjonalny utworu wskazujący na wrażliwość i empatię dziecka pozwala choć trochę zrozumieć, jak zagubione i bezsilne czuły się kilku- lub kilkunastoletnie ofiary Holocaustu. Helga bardzo silnie przeżyła stratę pracy przez ojca, wyrzucenie jej ze szkoły i zakaz opuszczenia mieszkania, a następnie deportacje i wywózki rodziny oraz najbliższych do obozów i gett.

Autorka i jednocześnie główna bohaterka z własnego punktu widzenia przedstawiła życie w getcie i obozach koncentracyjnych, opisując powszechną biedę, brud, głód i epidemie. Jednocześnie na tyle, na ile to możliwe, starała się prowadzić normalną egzystencję, dlatego zaprzyjaźniła się z innymi dziećmi, a nawet ze wzajemności zakochała się w pewnym chłopcu. Jej przeżycia cechują się naiwnością i silną ekspresją emocjonalną, przez co tracą na bezpośredniości i nie przemawiają tak mocno za sprawą swojego okrucieństwa, lecz właśnie poprzez ładunek uczuciowy.

Wyraźnie widoczne jest dorastanie Helgi, która z beztroskiego i infantylnego dziecka pod wpływem wojny szybko przeistoczyła się w dojrzałą nastolatkę, o wiele bardziej świadomą tego, co się wokół niej dzieje. Zaakcentowana została także silna więź z rodzicami, którzy troszczyli się o nią, jak tylko mogli. „Dzienniki Helgi” dają do zrozumienia, że Holocaust w najlepszym przypadku odbierał najmłodszym ofiarom dzieciństwo, a w najgorszym i niestety najczęstszym – życie. Pokazują też, że mimo całego zła wojny żydowskie dzieci pozostawały cały czas dziećmi i odbierały rzeczywistości w charakterystyczny dla nich sposób.

Chłopiec w pasiastej piżamie

Godnym omówienia w kontekście tematu dziełem jest film „Chłopiec w pasiastej piżamie” Marka Hermana. Główny bohater to dziecko, a dokładnie kilkunastoletni Brunon, syn komendanta SS. W momencie, gdy jego ojciec otrzymuje awans, razem z rodziną przeprowadza się na wieś, gdzie zorganizowano obóz koncentracyjny, który ma nadzorować. Nieświadomy sytuacji, w jakiej się znajduje, Brunon z zaciekawieniem i zazdrością obserwuje życie w obozie.

Z czasem chłopak zaprzyjaźnia się z jednym z więźniów i chce przedostać się za kraty, gdyż postrzega Holocaust jak zabawę. Nie wie, że za drutem czeka na niego śmiertelne niebezpieczeństwo, więc kiedy wreszcie dostaje się do obozu i wkomponowuje się w tłum skazańców, strażnicy niepostrzeżenie zabijają go, bo nie potrafią rozpoznać w nim syna generała. W „Chłopcu w pasiastej piżamie” Holocaust został zestawiony z naiwnością i bezbronnością dziecka. John Boyne pokazuje, że zło rozpętane przez niemieckich nazistów dotyka nie tylko ofiary umieszczane przez nich w komorach gazowych i obozach koncentracyjnych, ale również samych oprawców.

Powieść nie epatuje jednak scenami śmierci i zniszczenia, których można znaleźć tu jak na lekarstwo. Mało tu realizmu i zgodności przedstawionych obrazów z faktami, ale nie o to chodzi w „Chłopcu w pasiastej piżamie”. Film ten pozbawiony jest wizji zniszczenia moralnego, gehenny, terroru i innych przykrych wydarzeń z Holocaustu, gdyż schodzą one na bok kosztem uwydatnienia przeżyć wewnętrznych głównego bohatera. Można nawet odnieść wrażenie, że jest to film niezwykle delikatny, może nawet za delikatny jak na tak tragiczny temat, jakim jest przecież Holocaust.

Na podstawie emocji i uczuć dziecka reżyser pokazuje, że każdy człowiek jest sobie równy, a wyrządzanie zła komuś innemu może obrócić się przeciwko nam samym, tak jak miało to miejsce w przypadku ojca głównego bohatera, który stracił syna w obozie koncentracyjnym, który sam nadzorował. Wizja Holocaustu zaprezentowana z punktu widzenia beztroskiego chłopca abstrahuje więc od okrucieństwa i nieludzkości tego okresu, skupiając się na wewnętrznych przeżyciach i uczuciach głównego bohatera.

Biegnij, chłopcze, biegnij

Innym przeanalizowanym dziś przeze mnie dziełem będzie polsko-francusko-niemiecki film zatytułowany „Biegnij, chłopcze, biegnij”. Przedstawia on dzieje ośmioletniego żydowskiego chłopca o imieniu Jurek, który wraz z rodziną zostaje osadzony w getcie i jako jedyny spośród najbliższych wydostaje z niego żywy. Kanwą utworu jest jego ciągła ucieczka przed ścigającymi go nazistami. „Biegnij, chłopcze, biegnij” przedstawia Holocaust jako śmiertelne zagrożenie dla każdego Żyda, w tym również dla najmłodszych dzieci, bo takim jest przecież ośmioletni Jurek.

Z powodu niemieckiego terroru musi on chować się w lesie i poszukiwać schronienia u obcych ludzi, ryzykując tym samym denuncjację i narażając się na śmierć. W trakcie Holocaustu jego życie staje się naznaczoną głodem walką o przetrwanie, z powodu której musi wyzbyć się dziecięcej beztroski i niewinności. Jurek nie ma innej możliwości jak tylko pogodzić się ze swoim losem i zaakceptować samotność oraz ciągłe upodlenie jako codzienność. W przeciwnym razie może mu się nie udać przeżyć kolejnego dnia, ponieważ niemieccy kaci depczą mu po piętach i pragną go zabić, mimo że ma zaledwie osiem lat.

O brutalności i bezwzględności Niemców świadczy przesłuchanie, podczas którego znęcają się nad ofiarą. „Biegnij, chłopcze, biegnij” ukazuje jednak nie tylko odczłowieczenie Holocaustu i upadek moralności, jaki w tym czasie nastąpił, ale również daje do zrozumienia, że nawet w tak nieludzkich warunkach człowiek potrafi być zdolny do największego poświęcenia na rzecz drugiej osoby. Widać to na przykładzie polskich rodzin, które pomimo ryzyka śmierci z uwagi na pomoc Żydom decydują się ukryć u siebie obcego chłopca. Z filmu przebija się przesłanie, że choć Holocaust był niezwykle okrutnym okresem w dziejach ludzkości, to nie zniszczył wiary w człowieka.

Kornblumenblau

Ostatnia omówiona przeze mnie produkcja filmowa nosi tytuł „Kornblumenblau” i ukazuje historię uwięzionego w obozie koncentracyjnym muzyka o imieniu Tadeusz. Tłem dla jego losów jest okrutna rzeczywistość łagru, na podstawie której zostaje ukazany Holocaust. Reżyser skupia się na zobrazowaniu życia w obozie i pokazuje, że aby obudzić się całym i zdrowym kolejnego dnia, trzeba było przystosować się do panujących w tym miejscu i czasie zasad odwróconego dekalogu. Mianowicie niemieccy kaci bawią się i mogą robić, co zechcą, a ofiary giną i są im całkowicie podporządkowane.

Człowiek jest tu jedynie nic nieznaczącą marionetką w rękach losu, a jego egzystencja zostaje zredukowana do instynktu przeżycia, głodu, ciągłego chłodu i najbardziej pierwotnych ludzkich odruchów. Uwięzieni ludzie zachowują się i traktowani są jak zwierzęta, a Niemcy dosłownie bawią się ich życiem. Widać to, gdy oficer Gestapo wykonuje kolejne egzekucje z taką obojętnością i rutyną, jakby podbijał stemple na poczcie, a wieczorami odgłosy katowanych na śmierć więźniów przepełniają baraki obozowe.

Do jedzenia otrzymują oni bezbarwną i pozbawioną wartości oraz smaku ciecz zwaną zupą, w ich barakach znajduje się pełno szczurów, a upodlani są każdego dnia, np. tak jak wówczas, gdy muszą językiem sprawdzić stan czystości brudnej podłogi. Z uwagi na groźbę śmierci więźniowie podporządkowują się okrutnym katom i robią wszystko, aby tylko przeżyć, więc wyrzekają się godności, moralności i człowieczeństwa. „Kornblumenblau” to wizja Holocaustu jako wielkiego upodlenia dla ludzi. Reżyser skupia się przede wszystkim na reakcjach psychicznych bohaterów i zilustrowaniu ich złagrowania, czyli upadku moralnego.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie zaprezentowanych dziś przeze mnie przykładów, w literaturze i filmie mamy do czynienia z doświadczeń Holocaustu widziany z trzech perspektyw: ofiar i katów. Dla ofiar wydarzenie to było wielkim źródłem cierpienia, które z reguły kończyło się śmiercią i przyczyniało się do ogromnych cierpień. Z kolei dla katów Holocaust był sposobem na osiągnięcie własnych, okrutnych celów związanych z panowaniem nad innymi narodami za pomocą makabrycznych środków. Bez względu na różnice w spojrzeniu katów i ofiar pojawia się wśród nich jeden wspólny mianownik: z powodu powszechnej śmierci wszyscy wyzbyli się ludzkich wartości, emocji, uczuć i zasad moralnych. Ich doświadczenia to dowód na to, że Holocaust był czasem odczłowieczenia, odwróconych wartości i upadku wszelkich ideałów rządzących normalnym światem.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Borowski Tadeusz, U nas w Auschwitzu, W: Opowiadania , Warszawa 1974, ISBN 83-06-00667-4
2. Chiger Krystyna, Paisner Daniel, Dziewczynka w zielonym sweterku, Warszawa, 2011, ISBN 978-83-01-16519-2,
3. Danquart Pepe, Biegnij chłopcze biegnij, Francja, Niemcy, Polska, 2013,
4. Herman Mark, Chłopiec w pasiastej piżamie, USA, Wielka Brytania 2008,
5. Hoškova-Weissowá Helga, Dzienniki Helgi, Kraków, Insignis, 2013, ISBN 9788363944049,
6. Wosiewicz Leszek, Kornblumenblau , [online], [dostęp dnia 30 października 2013], Dostępny w Internecie : http://bestplayer.tv/film/8568-kornblumenblau-1998-pl-1998-pl.html

II Literatura przedmiotu:
1. Drewnowski Tadeusz, U nas, w Łagrach… , W : Polska Literatura Współczesna, wybór: Andrzej Z. Makowiecki, Warszawa 1976, str. 18-25
2.Chołodowski Waldemar, Literatura Najboleśniejszej Prawdy (O twórczości Tadeusza Borowskiego), W: Lektury i problemy, Warszawa 1976, str. 463-471
3. Marzec Anna, Powiedzieć prawdę o obozach, W: Od Schultza do Myśliwskiego, Warszawa 1988, str. 43-54, ISBN 83-02-02759
4. Werner Andrzej , Zwyczajna apokalipsa, Warszawa 1971, str. 68-132, ISBN 83-07-00573-6
5. Wirth Andrzej, Odkrycie Tragizmu, W: Z Problemów Literatury Polskiej XX wieku, Praca zbiorowa pod red. Aliny Brodzkiej i Zbigniewa Żabickiego, t. 3, Warszawa 1965, str. 42-51

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Ukazując tematykę Holocaustu, literatura i film przedstawiają tragiczny los ofiar i nieludzkie postawy katów.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) „U nas w Auschwitzu”: Holocaust ujęty z punktu widzenia ofiary jako wydarzenie prowadzące do zagłady fizycznej, moralnej, emocjonalnej i psychicznej.
b) „Dziewczynka w zielonym sweterku”: Holocaust ukazany z perspektywy małej dziewczynki; osobiste ujęcie Holocaustu, które skupia się przede wszystkim na emocjach i przeżyciach wewnętrznych bohaterów.
c) „Dzienniki Helgi”: Holocaust zaprezentowany z perspektywy dziecka jako czas wykluczenia, walki o życie, ciągłego strachu i bezsilności.
d) „Chłopiec w pasiastej piżamie”: brak obrazów cierpienia, zbrodni, zniszczenia i upadku moralnego, w zamian za które pojawia się niewinność, bezbronność i naiwność dziecka żyjącego w dobie Holocaustu.
e) „Biegnij, chłopcze, biegnij”: Holocaust zaprezentowany z perspektywy ośmioletniego chłopca, dla którego oznacza konieczność walki o przetrwanie i ciągłą ucieczkę.
f) „Kornblumenblau”: historia artysty, który jako więzień obozu koncentracyjnego musi zmierzyć się z rzeczywistością Holocaustu i przystosować się do niej.

3. Wnioski:
a) Holocaust niszczył człowieka zarówno pod względem fizycznym, jak i moralnym oraz psychicznym.
b) Holocaust był czasem wielkiego cierpienia i gehenny ofiar, których życie zależało od łaski okrutnych Niemców.
c) Literatura i film przedstawiają wpływ Holocaustu na zachowania ofiar oraz działanie systemu totalitarnego, którego machina doprowadziła do zagłady Żydów.