Relacja między treścią a zakresem wyrazów

Język jest fundamentalnym narzędziem komunikacji międzyludzkiej, za sprawą którego możemy się ze sobą porozumiewać, wymieniając myśli, pomysły, uczucia, spostrzeżenia i emocje. Umiejętność posługiwania się mową zrozumiałą dla przeważającej większości osób z danego kręgu kulturowego to jeden z najważniejszych aspektów odróżniających nasz ludzki gatunek od pozostałych zwierząt oraz istot żywych.

Podstawowy element języka to wyraz, którym określa się jednostki mowy o skonkretyzowanej treści i zakresie. Wyrazy to językowe znaki opisujące osoby, przedmioty, stany, pojęcia abstrakcyjne, czynności czy różnego rodzaju relacje pomiędzy poszczególnymi częściami składowymi otaczającej nas rzeczywistości. W trakcie dzisiejszego wystąpienia zamierzam bliżej przyjrzeć się temu tematowi i na podstawie wybranych materiałów omówić relację między treścią a zakresem wyrazów.

Zanim jednak przejdę do właściwej analizy, chciałbym objaśnić terminy treści i zakresu wyrazu. Mianowicie treścią wyrazu nazywa się zbiór najważniejszych cech, ról czy właściwości opisujących dany desygnat, czyli obiekt pasujący do nazwy. Przykładowo, treść słowa ptak wskazuje, że jest to latająca i posiadająca skrzydła istota zaliczana do gatunku zwierząt, zaś treść wyrazu orzeł daje do zrozumienia, że jest to duży ptak zaliczany do drapieżników i rodziny jastrzębiowatych, który występuje na terenie Europy, Ameryki Północnej, Afryki i Australii.

Powyższe dwa przykłady uświadamiają, że treść wyrazu może być wąska lub szeroka; kiedy jest wąska, to definiuje dany desygnat w sposób mocno ogólny i mało konkretny, skupiając się na ogólnej grupie przedmiotów, zdarzeń, sytuacji, ludzi itd., w której znajduje się wiele różnych podgrup lub pojedynczych desygnatów. W efekcie wyrazy o wąskiej treści są słabo sprecyzowane i mogą mieć wiele różnych desygnatów, czego przykładem było słowo ptak, zawierające w sobie szereg rozmaitych znaczeń. Jeśli natomiast treść jest szeroka, to określa wyraz w sposób szczegółowy, biorąc pod uwagę indywidualne cechy danego desygnatu i zawężając potencjalną liczbę znaczeń.

Jako zakres wyrazu definiuje się natomiast zespół specyficznych właściwości dla ogółu przedmiotów określanych przez dany wyraz. Pod terminem zakresu wyrazu rozumie się zatem wszystkie desygnaty, które obejmuje dane słowo. Aby to zrozumieć i przedstawić w sposób obrazowy, warto posłużyć się przykładem. Pozostając przy przykładzie wyrazu ptak, należy zauważyć, że jego zakres obejmuje takie desygnaty jak wróbel, gołąb, struś, kura, kogut, kruk, orzeł czy jastrząb. Oznacza to, że wszystkie powyższe wyrazy mieszczą się w grupie ptaków – wszak każdy z wymienionych gatunków jest właśnie ptakiem. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku wyrazu grzyb, którego zakres obejmuje wiele różnych desygnatów, jak np. muchomor, borowik, kurka, maślak, pieczarka, gąska, podgrzybek, rydz.

Jednocześnie należy zauważyć, że muchomor zawsze jest grzybem, ale nie każdy grzyb jest muchomorem. Widać zatem, że im szerszy zakres danego wyrazu, tym jest on bardziej ogólny i tym mniej dokładnie opisuje jego cechy. Wyrazy o szerokim zakresie zawierają w sobie wiele różnych znaczeń i desygnatów, podczas gdy słowa o wąskim zakresie są konkretne, a ich znaczenie oraz liczba desygnatów – zawężone.

Jak wspomniałem na początku swojego wystąpienia, treść i zakres wyrazu są ze sobą ściśle powiązane. Owa zależność polega na tym, że im węższa treść ma dany wyraz, tym szerszy jest jego zakres. Aby łatwiej zrozumieć tę relację, warto prześledzić i zaprezentować na przykładach, jak ona wygląda. W tym celu po raz kolejny posłużę się przykładem grzybów. Słowo grzyb samo w sobie ma szeroki zakres, ponieważ jest mało precyzyjne i zawiera w sobie wiele różnych znaczeń oraz desygnatów, bo opisuje je w sposób mało szczegółowy.

Grzybów jest bowiem wiele, a samo słowo grzyb nie mówi niczego o indywidualnych cechach poszczególnych gatunków, lecz tylko wskazuje na właściwości wspólne dla wszystkich rodzajów. Jeszcze większy zakres ma wyraz roślina, gdyż zawiera w sobie nie tylko grzyby, ale wszelkiego rodzaju drzewa, krzewy, owoce i warzywa, zaś najszerszy zakres charakteryzuje zwrot istoty żywe, który obejmuje zarówno rośliny, jak i zwierzęta oraz bakterie. Rozszerzając zakres danego wyrazu i poszerzając tym samym liczbę desygnatów odpowiadających jego cechom, automatycznie zawęża się jego treść.

Wszak słowa grzyb, roślina oraz istoty żywe są mało konkretne i wskazują na wiele rozmaitych istot żyjących na ziemi, a nie na ich konkretne cechy. Określają je w sposób nieprecyzyjny i ogólny, przez co mieszczą w sobie wiele pasujących do nich desygnatów, a zatem ich treść jest wąska, zaś zakres szeroki. Istnieje również odwrotna zależność pomiędzy treścią a zakresem wyrazu, polegająca na tym, że im mocniej zawęża się jego zakres, tym bardziej poszerza się jego treść. Pozostając przy przykładzie istot żywych, należy zauważyć, że pomniejszając zakres tego wyrazu, czyli bardziej go konkretyzując, siłą rzeczy zmniejszamy liczbę jego potencjalnych desygnatów.

Tak więc o ile zwrot istoty żywe zawiera w sobie biliony desygnatów, bo tyle funkcjonuje na świecie istot żywych, o tyle pomniejszając jego zakres, zmniejszamy ich liczbę i konkretyzujemy ich znaczenie, np. poprzez zawężenie istot żywych wyłącznie do wspomnianych grzybów czy też zwierząt. W tym przypadku treść jest szersza, a więc opis desygnatów staje się bardziej dokładny, co automatycznie wiąże się z zawężeniem zakresu. Mówiąc o muchomorze, zawęża się zakres jeszcze bardziej i jeszcze mocniej poszerza się treść wyrazu grzyb. Wyraz muchomor ma bowiem cechy wszystkich grzybów, a do tego obejmuje wyłącznie grzyby zaliczane do rodzaju amanita, popularnie zwanego muchomorem, charakteryzujące się rzadkimi właściwościami.

Treść słowa muchomor nie jest jednak zawężona do maksimum, ponieważ wśród muchomorów można odnaleźć specyficzne i niepowtarzalne gatunki, takie jak muchomor zielonkawy, muchomor czerwony czy muchomor sromotnikowy. Dopiero te wyrażenia zawężają zakres wyrazu muchomor do maksimum, czyli w taki sposób, że nie da się go jeszcze bardziej rozdrobnić i rozłożyć na mniejsze elementy. Na tej podstawie można stwierdzić, że wyrazami o najwęższym zakresie i najszerszej treści, które w sposób najbardziej dokładny i jednostkowy opisują swoje desygnaty, są nazwy własne. Wszak nie tylko słowo muchomor sromotnikowy ma tylko jeden desygnat, ale także wyrazy takie jak Madryt, Morze Bałtyckie, świerk pospolity, Marian Kowalski nie posiadają ich więcej.

Z kolei wyrazami o najwęższej treści i najszerszym znaczeniu są słowa wskazujące na jakieś grupy lub kategorie przedmiotów, zdarzeń, uczuć, miejsc czy ludzi. Wspomniane grzyby lub istoty żywe bardzo dobrze obrazują tę regułę, ponieważ określają pewne zbiory istot o wielu różnych cechach i właściwościach. Powyższa analiza pozwala również stwierdzić, że nie istnieją wyrazy o wąskiej treści i wąskim zakresie lub szerokiej treści i szerokim zakresie, bo te dwie cechy wzajemnie się wykluczają.

Podsumowanie

Jak widać na podstawie przeprowadzonego dziś przeze mnie opracowania, teza mówiąca, że pomiędzy treścią a zakresem wyrazów istnieje ścisła relacja i bliska zależność, została potwierdzona. Mianowicie udało mi się udowodnić, że wraz z rozszerzeniem lub pomniejszeniem treści wyrazu, jednocześnie pomniejsza albo rozszerza się jego zakres. A zatem im węższy zakres, tym szersza treść, zaś im szerszy zakres, tym węższa treść. Treść wraz z zakresem wyrazu składają się na jego definicję i wspólnie określają jego znaczenia, co ma ogromny wpływ na proces komunikacji międzyludzkiej. Ta właściwość naszego języka, jaką jest relacja treści do zakresu wyrazu, pozwala bowiem wypowiadać się w sposób czytelny dla drugiego człowieka, sprzyja klarownemu i precyzyjnemu wyrażaniu własnych myśli i umożliwia zrozumienie innych ludzi oraz to, co chcą nam przekazać.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Pomiędzy treścią a zakresem wyrazów istnieje ścisła relacja i bliska zależność.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Treść wyrazu: zbiór najważniejszych cech, ról i właściwości opisujących dany desygnat.
b) Zakres wyrazu: zespół specyficznych właściwości dla ogółu przedmiotów określanych przez dany wyraz.
c) Relacja pomiędzy treścią a zakresem wyrazu: im węższa treść danego wyrazu, tym szerszy jest jego zakres; im węższy zakres, tym szersza treść.

3. Wnioski:
a) Wraz z rozszerzeniem lub pomniejszeniem treści wyrazu, jednocześnie pomniejsza albo rozszerza się jego zakres.
b) Treść wraz z zakresem wyrazu składają się na jego definicję i wspólnie określają jego znaczenia.
c) Relacja treści do zakresu wyrazu pozwala wypowiadać się w sposób czytelny dla drugiego człowieka, sprzyja klarownemu i precyzyjnemu wyrażaniu własnych myśli i umożliwia zrozumienie innych ludzi.