Totalitaryzm i jego obraz w literaturze. Omów motyw na wybranych przykładach

Totalitaryzm to system sprawowania władzy, który cechuje się wykorzystaniem aparatu państwa do przejęcia całkowitej kontroli nad społeczeństwem. W jego ramach decydenci korzystają z rozmaitych metod ingerujących w życie obywateli, dzięki czemu mogą ich sobie podporządkować. W totalitaryzmie powszechne są zatem szykany wobec ludzi, używanie środków przymusu i stosowanie przemocy. Historia XX wieku pokazuje, że tego typu systemy doprowadzały narody do kompletnej ruiny i całkowitego odczłowieczenia.

Jako przykłady można wymienić niemiecką III Rzesza, która pod przewodnictwem Hitlera skończyła się Holocaustem; zbrodniczy stalinizm z początków ZSRR czy krwawy komunizm w Wietnamie, Chinach, Laosie i na Kubie. Niszczący obraz państwa totalitarnego ukazuje nie tylko historia, ale również literatura. W trakcie dzisiejszego wystąpienia na wybranych przykładach zamierzam je przeanalizować na podstawie wybranych dzieł.

Inny świat

O ile nazizm trwał dość krótko, bo nieco ponad 10 lat, o tyle inny totalitaryzm zrodzony w XX wieku – komunizm – istnieje do dnia dzisiejszego, czego przykładem są takie państwa jak wspomniana Kuba, Korea Północna, Wietnam czy Laos. Z inicjatywy bolszewików i Włodzimierza Lenina komunizm narodził się w Rosji, a najbardziej rozprzestrzenił się po świecie w trakcie II wojny światowej oraz tuż po niej. Dziełem ukazującym ów zbrodniczy system jest m.in. „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który opisuje komunizm na przykładzie sowieckiego gułagu, czyli obozu pracy, gdzie ludzie zmuszani są do katorżniczego wykonywania narzuconych im obowiązków.

Człowiek jest tu zniewolony od samego początku, ponieważ do gułagu można trafić pod każdym, nawet najbardziej absurdalnym pretekstem. W trakcie przesłuchań za pomocą tortur i dręczenia psychicznego Sowieci w osobliwy sposób przekonują oskarżonych do przyznania się do winy. W trakcie pobytu w obozie więźniowie zmuszani są do wycieńczającej pracy, którą wykonują często nawet przez 20 godzin bez przerwy, otrzymując przy tym głodowe racje żywnościowe. W gułagu, w rękach komunistów człowiek staje się skrajnie wyzyskiwanym narzędziem pracy.

Sposobem zniewolenia jest również głód i wydzielanie tak małych racji żywnościowych, aby więźniowie myśleli tylko o tym, żeby dobrze wykonać pracę i uzyskać dzięki temu nieco więcej chleba. Hierarchia obozowa i zaordynowana przez władzę obozu konkurencja pomiędzy więźniami eliminują w nich ludzkie odruchy i sprawiają, że stają się zniewoleni psychicznie. W sowieckim totalitaryzmie nie ma mowy o wolności, solidarności czy empatii, co wynika z ciągłego strachu przed śmiercią. Bierność i obojętność to objawy znieczulenia psychicznego w obozie, czego dowodem są liczne samosądy czy gwałty na kobietach, wobec których nikt się nie sprzeciwia.

Degradacja psychiczna przyjmuje niekiedy tak duże rozmiary, że więźniowie myślą, iż rzeczywiście są winni zarzucanych im, absurdalnych przecież oskarżeń, tak jak chociażby „zabójca Stalina”. W totalitarnym „Innym świecie” człowiek skazany jest na łaskę katów, ponieważ bez podania przyczyny komuniści mogą przedłużyć karę więźniom. Strach, głód i katorżnicza praca to podstawowe narzędzia krępacji ludzi, o których mówi Herling-Grudziński, prowadzące do kompletnej degeneracji zarówno fizycznej, jak i moralnej. Nie można jednak zapominać, że mimo wszystko autor ukazuje sylwetki osób gotowych do poświęcenia i walki o człowieczeństwo oraz godność, co widać na przykładzie Kostylewa, sióstr zakonnych, głównego bohatera, Rusto Karinena czy Natalii Iwanowej.

Folwark zwierzęcy

Kolejny utworem, do którego chciałbym się odwołać, będzie „Folwark zwierzęcy”. Alegoryczna powieść George’a Orwella przedstawia dzieje grupy zwierząt żyjących w I połowie XIX na angielskiej farmie. Niestety dla nich, ich właściciel przestaje o nie dbać, dlatego komfort ich życia stopniowo się pogarsza, co doprowadza do wybuchu buntu mającego na celu wyzwolenie się spod ludzkiego jarzma. Udany przewrót daje co prawda zwierzętom wolność, lecz jednocześnie wymaga ustanowienia nowych zasad współżycia.

Formalnie ich treść mówi, że wszystkie jednostki zgromadzone na farmie są wobec siebie równe i nikt nie posiada żadnych przywilejów, jednak rzeczywistość szybko koryguje początkowe, bardzo wzniosłe założenia. Z czasem świnie przejmują bowiem władzę na farmie i zaczynają dążyć do jej coraz większego poszerzenia, co wiąże się ze zmniejszeniem praw innych zwierząt. W tym celu świnia o imieniu Napoleon sięga po środki przemocy i terroru, aby wyeliminować konkurenta Snowballa i przejąć pełnię władzy w folwarku.

Napoleon rezygnuje z organizowania wieców i spotkań, zmienia reguły zarządzania farmą tak, aby dawały mu jak największe przywileje, a wszelkie decyzje dotyczące życia zwierząt podejmuje we własnym zakresie, bez udziału „ludu”. Napoleon tak mocno odwraca się od zwykłych zwierząt, że nie utrzymuje nawet z nimi kontaktu i w tym celu korzysta z pomocy Squealera, który staje się jego propagandystą i w zamian za osobiste korzyści wybiela jego postać oraz okłamuje podwładnych. Symbolem stosowanej przez niego propagandy są słowa zmanipulowanego konia pociągowego o imieniu Boxer o treści: „Towarzysz Napoleon ma zawsze rację”.

Napoleon terroryzuje folwark, straszy psami wszystkich, którzy śmią wątpić w jego intencje, stosuje propagandę, oczernia Snowballa i organizuje działalność szpiegowską, aby eliminować wrogie mu zwierzęta oraz nawiązać współpracę ze znienawidzonymi wcześniej ludźmi. Początkowe zasady mówiące, że wszystkie zwierzęta są sobie równe, a jedynym wrogiem jest człowiek, okazują się więc nie mieć żadnego znaczenia dla Napoleona i jego świty. Bezwzględność wobec przeciętnych jednostek, dbałość wyłącznie o własne interesy, stopniowe poszerzenie osobistych przywilejów, brutalne eliminowanie przeciwników politycznych oraz stosowanie propagandy, przymusu i terroru skutkują całkowitym podporządkowaniem zwierząt wobec totalitarnych rządów Napoleona.

Zwierzęta są zmuszone do pracy ponad siły i nie mają prawa do wygłaszania własnych poglądów. „Folwark zwierzęcy” pokazuje więc mechanizmy państwa totalitarnego w sposób metaforyczny, wykorzystując w tym celu parabolę w postaci zwierząt żyjących na farmie. Przy ich użyciu autor w krytycznym świetle przedstawia sposoby i efekty funkcjonowania totalitaryzmu. Orwell daje do zrozumienia, że w tym systemie przeciętna jednostka nie ma żadnych praw i staje się wyłącznie przedmiotem w rękach okrutnej władzy, zdolnej do największego zła, aby tylko móc spokojnie sprawować rządy.

Władza uosabiana przez Napoleona dba wyłącznie o siebie, a obywatele cierpią, aby mogła ona poszerzać własne przywileje. Jej celem jest podporządkowanie sobie społeczeństwa, a początkowe wzniosłe hasła, które miały jej przyświecać, takie jak równość, braterstwo, sprawiedliwość i wolność ulegają kompletnej dezaktualizacji, czego najlepszym dowodem jest biesiada knurów i ludzi.

Rok 1984

Ostatnie omówione przeze mnie dzieło literackie również zostało napisane przez George’a Orwella. „Rok 1984”, bo o nim mowa, prezentuje obraz fikcyjnego państwa nazwanego Oceanią, gdzie dyktatorską i niczym nieograniczoną władzę sprawuje partia z enigmatycznym Wielkim Bratem na czele. Struktury państwowe zostały zorganizowane w taki sposób, aby ludzie byli całkowicie podporządkowani władzy i znajdowali się pod jej pełną kontrolą. Z tego względu społeczeństwo podzielono na trzy warstwy: członków partii wewnętrznej, którzy stoją ponad wszystkimi innymi i decydują o losie mieszkańców; członków partii zewnętrznej poddawanych ciągłej inwigilacji i indoktrynacji oraz proli, którzy są najniższą, najbardziej ograniczoną intelektualnie i najliczniejszą warstwą.

Partia świadomie wykorzystuje ciemnotę mas, aby móc nimi manipulować zgodnie z własną wolą. W Oceanii o wszystkim decyduje jej wola, która wyznacza takie sprawy jak edukacja, plan dnia, a nawet życie mieszkańców. Nie da się nawet bezpiecznie myśleć wbrew władzy, bo w ten sposób popełnia się przestępstwo myślozbrodni i z jego powodu można zostać schwytanym przez Policję Myśli. Zabronione są też wyższe uczucia, czyli miłość, przyjaźń czy lojalność. Wszechobecnym zjawiskiem jest propaganda przedstawiająca władzę jak zbawicieli, a Wielkiego Brata jako idealnego wodza o niemal boskiej sile i charyzmie.

Wykrzywia ona rzeczywistość, poprzez tzw. nowomowę zmienia znaczenie słów, tak aby były one podporządkowane interesom partii i dowolnie manipuluje historią, dostosowując ją do doraźnych celów propagandowych. W jej efekcie społeczeństwo nie jest zdolne do samodzielnego myślenia, ulegle poddaje się woli rządzących i traci obiektywny ogląd na rzeczywistość. Za pomocą wojen partia stale podtrzymuje w mieszkańcach uczucie zagrożenia i nie dopuszcza do podwyższenia ich poziomu życia, mając świadomość, że nad ludźmi zaszczutymi, strachliwymi i ograniczonymi intelektualnie łatwiej sprawować kontrolę.

Wszelkie objawy wolności, buntu i indywidualizmu są zatem skutecznie eliminowane i kończą się niepowodzeniem, czego wymownym przykładem jest los głównego bohatera. Społeczeństwo nie ma dostępu do zewnętrznych informacji o świecie, jest manipulowane i bez przerwy kontrolowane przez rządzących, a oni z kolei sprawują władzę wyłącznie dla własnych korzyści, które gwarantuje partia w nagrodę za lojalność. Prawo istnieje tylko dla jej członków, a przeciętny człowiek oskarżony o cokolwiek nie ma szans na obronę. Władza bezwarunkowo oczekuje podporządkowania i biernego wykonywania jej poleceń, tak aby jednostka była tanią siłą roboczą, nie myślała o otaczającej rzeczywistości i poddała się rozkazom.

W żadnym stopniu nie dba o swoich obywateli, czego symbolem jest wszechobecna bieda i powszechny brud, nakaz szpiegowania rodziców przez dzieci i donoszenia o wszelkich objawach niesubordynacji, racjonowanie żywności w bardzo małych, głodowych wręcz ilościach czy torturowanie i zabijanie nieposłusznych buntowników. Widać więc, że obraz funkcjonowania totalitarnego państwa opisany w „Roku 1984” jest niezwykle okrutny i wiąże się z kompletnym ubezwłasnowolnieniem, zniewolenie, kontrolą i podporządkowaniem jednostki wobec woli władzy.

Środki stosowane do osiągnięcia tego celu są nieistotne, dlatego powszechnym zjawiskiem jest wyzysk, terror, przemoc, zastraszanie, propaganda i ogłupianie ludzi. Każda dziedzina życia społecznego znajduje się pod obserwacją Wielkiego Brata i jego współpracowników. „Rok 1984” to ostrzeżenie autora przed totalitaryzmami, które mogą zniszczyć ludzkość i sprowadzić byt człowieka do roli powieściowych proli. Do takich wniosków Orwell doszedł na podstawie obserwacji totalitaryzmów II wojny światowej, dlatego książkę wydano tuż po jej zakończeniu.

Podsumowanie

Wszystkie zaprezentowane dziś przeze mnie przykład pokazują, że oblicza totalitaryzmów ukazywane są bardzo krytycznie, jako wielce destrukcyjne dla społeczeństwa i niszczące dla jednostki. W totalitaryzmie przeciętny obywatel nie ma żadnych praw, jest terroryzowany i musi podporządkować się woli władzy, która ma nieograniczone przywileje i kosztem społeczeństwa osiąga własne korzyści. Ucisk, propaganda, zastraszanie, cierpienie i wyzysk to codzienność w totalitaryzmie, bo władza dba tylko o siebie i działa na niekorzyść społeczeństwa, a jej celem jest jego zniewolenie i podporządkowanie sobie każdego obywatela. Z tego względu system za pomocą różnych amoralnych metod ogłupia obywateli i sprowadza ich do roli trybików w swojej brutalnej maszynie. Miejmy jednak nadzieję, że totalitaryzmy już nigdy nie odrodzą się na taką skalę jak w XX wieku.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Grudziński Herling-Gustaw, Inny świat, Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2009, ISBN 9788308040249,
2. Orwell George, Folwark zwierzęcy, Poznań, Media Rodzina, 2007, ISBN 8372782245,
3. Orwell George, Rok 1984, Warszawa, Muza, 2001, ISBN 8373896597.
II Literatura przedmiotu:
1. Lementowicz Urszula, Folwark zwierzęcy George’a Orwella, Lublin, Biblios, 2005, ISBN 8386581239, s. 23-31, 41-45,
2. Lementowicz Urszula, Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Lublin, Biblios, 2013, ISBN 9788386581993, s. 37-43,
3. Marzec Anna, Wstrząsająca wizja łagru w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Język Polski w Szkole Średniej, 1990/1991, nr 2, s. 52-61,
4. Strzała Robert, Studium strachu – „Rok 1984” George’a Orwella, Warsztaty Polonistyczne, 1996, nr 3, s. 34-38.

Ramowy plan wypowiedzi

1. Teza: Literatura ukazuje państwo totalitarne jako brutalny i niszczący system, który dąży do całkowitej kontroli jednostki i społeczeństwa, stosując w tym celu środki przemocy i przymusu.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Inny świat: totalitaryzm stalinowski zaprezentowany na przykładzie sowieckiego obozu pracy; system, który niszczy ludzi fizycznie i psychicznie, eksploatując ich do granic możliwości i stosując terror oraz przemoc.
b) Folwark zwierzęcy: totalitaryzm ukazany w metaforyczny sposób, za pomocą paraboli; krytyka totalitaryzmu, który oznacza wyzysk jednostek, stosowanie terroru i propagandy, bezkarność władzy oraz działanie na szkodę społeczeństwa.
c) Rok 1984: despotyczna władza Partii, która inwigiluje, zastrasza i kontroluje społeczeństwo, stosuje przemoc, terror i manipulację oraz przyczynia się do powszechnej biedy, a jedyne, na czym jej zależy, to pełne podporządkowanie.

3. Wnioski:
a) W totalitaryzmie przeciętny obywatel nie ma żadnych praw, jest terroryzowany i musi podporządkować się woli władzy, która ma nieograniczone przywileje i kosztem innych jednostek osiąga własne korzyści.
b) Ucisk, propaganda, zastraszanie, cierpienie i wyzysk to podstawowe mechanizmy totalitarnego państwa.
c) W totalitarnym państwie społeczeństwo jest tłamszone, ubezwłasnowolnione i zaszczute przez despotyczną władzę, która dba tylko o własne interesy.