Symbolizm, naturalizm i impresjonizm w twórczości Stefana Żeromskiego

Symbolizm, naturalizm i impresjonizm to kierunki literackie, które narodziły się XIX wieku, w epoce modernizmu, inaczej zwanej również jako Młoda Polska. Symbolizm polega na posługiwaniu się ukrytymi znaczeniami w celu zaprezentowania określonych postaw, wartości czy idei, zaś założeniem naturalizmu jest ukazanie życia nizin społecznych w nawiązaniu do podstawowych czynników biologicznych kształtujących egzystencję człowieka. Z kolei impresjonizm można określić jako kierunek, którego fundament jest subiektywne ujęcie danej chwili i oddanie wrażeń, jakie ona wywołuje. Wszystkie te 3 kierunki szczególnie często były wykorzystywane przez Stefana Żeromskiego.

Symbolizm

Zacznijmy od symbolizmu. Pisarz posługuje się tym kierunkiem m.in. w powieści „Przedwiośnie”, czego dowodem jest chociażby sam jej tytuł. Stanowi on metaforę stanu, w jakim znajduje się Polska, kiedy Cezary Baryka po raz pierwszy przyjechał do niej. Przedwiośnie, czyli czas następujący przed pogodną i optymistyczną wiosną, to okres symbolizujący Polskę, która dopiera zaczyna się rozwijać, która wymaga włożenia ciężkiej pracy w jej przyszłą pomyślność i która potrzebuje rozsądnych oraz mądrych reform gospodarczych, społecznych i politycznych. Dopiero po jakimś czasie ma nadejść upragniona wiosna i rozkwit polskiego narodu w postaci powszechnego dobrobytu i bogactwa.

Aby nadeszła symboliczna wiosna będąca stanem rozkwitu Polaków, w rozwój kraju trzeba najpierw włożyć multum energii, kreatywności i pomysłowości, dzięki czemu tytułowe przedwiośnie, metaforycznie oddające ów czas pracy i odradzania się do życia państwa polskiego, odejdzie w niepamięć. W odniesieniu do sytuacji państwa polskiego Żeromski zaprezentował w swojej powieści inny symbol, a mianowicie szklane domy. Są one uosobieniem rozwoju ekonomicznego i cywilizacyjnego, jaki niesie ze sobą postęp technologiczny. Wizję szklanych domów przed Cezarym Baryką roztacza jego ojciec, chcąc wpoić mu uczucia patriotyczne i miłość do ojczyzny.

Symbolizują one nowoczesność, rozwój i doskonałość, ale z uwagi na fakt wykonania ze szkła są kruche; kruche jak wizja Seweryna, która rozpadła się na kawałki, kiedy Cezary przekroczył granicę Polski i zobaczył, że w jego rodzimym kraju zamiast owych szklanych domów istnieje powszechna bieda, brud i szara rzeczywistość. Szklane domu można więc traktować jako nierzeczywistą alegorię utopii oddającej nieprawdziwe i idealistyczne wizje Seweryna Baryki; jest to również symbol rozczarowania Polską głównego bohatera.

Symboliczna okazuje się także ostatnia scena „Przedwiośnia”, ukazująca manifestację robotników strajkujących wobec sytuacji w kraju, w której udział bierze Cezary. Mimo że ręka w rękę maszeruje z komunistami, w pewnym momencie wychodzi przed szereg. Narrator nie podaje powodów takiego zachowania głównego bohatera, jednak można się domyślać, że zakończenie utworu symbolizuje postawę Cezarego, który z jednej strony zgadza się z postulatami komunistów, dotyczącymi konieczności poprawy poziomu życia najniższych warstw społecznych, ale z drugiej po wszystkich swoich przejściach nie godzi się na metody, jakimi komuniści zamierzają dojść do wyznaczonego celu.

Duża liczba symboli obecna jest także w innym dziele, które chciałbym omówić w kontekście tematu, czyli w „Ludziach Bezdomnych” Stefana Żeromskiego. Autor w swojej powieści przedstawia historię głównego bohatera – lekarza i społecznika – Tomasza Judyma, który dla dobra innych ludzi rezygnuje z osobistego szczęścia. Żeromski używa kilku znaczących symboli, aby pokazać zarówno rozterki wewnętrzne Tomasza, jak i stan społeczeństwa polskiego. Jednym z nich jest rozdarta sosna, bardzo dużo mówiąca o Judymie i unaoczniająca jego rozchwianie psychicznie.

Dotyczy ono rozdźwięku pomiędzy osobistymi pragnieniami Tomasza, czyli miłością i posiadaniem szczęśliwej rodziny, a dążeniami społecznymi i ideologicznymi, które zmuszają go do całkowitego poświęcenia się pracy i pomaganiu innym. Rozdarta sosna symbolizuje więc rozbieżność pomiędzy osobistymi dążeniami a spłaceniem długu wobec społeczeństwa. Inna roślina – kwiat tuberozy – to alegoria bezużytecznego piękna, które uosabia Karbowski – hazardzista, egoista i człowiek dbający wyłącznie o swoje partykularne interesy. Kolejny symbol to krzyk pawia, którego możemy utożsamiać z nieszczęściem, ponieważ symbolizuje odejście ze świata żywych pani Daszkowskiej.

Oprócz tego można go rozpatrywać w kontekście dojrzewania Tomasza do podjęcia ostatecznej decyzji o walce z niesprawiedliwością społeczną. Również natura, a konkretnie żywioły, czyli ogień i woda, są obecne w „Ludziach Bezdomnych” i mają swoje znaczenie. Symbolizują bowiem rewolucję. Podobny wydźwięk ma burza, którą również możemy utożsamiać z rewolucją. Inny symbol obecny w powieści Żeromskiego to pielgrzym. Ten symbol uświadamia czytelnikowi, że Judym nie może nigdzie zagrzać na dłużej miejsca i stale podróżuje, ciągle szukając swojego miejsca. Bardzo istotne znaczenie w kontekście tematu mają dwa dzieła sztuki przedstawione w „Ludziach Bezdomnych”, czyli „Wenus z Milo” i „Rybak”.

Oba dzieła pojawiają się już na początku powieści. Pierwsze z nich Tomasz ogląda w Paryżu, w muzeum Luwrze. Judym jest zachwycony rzeźbą, która stanowi dla niego uosobienie kobiecej urody. Główny bohater powieści Żeromskiego uważa ją za ideał, którego blask nigdy nie przeminie. Piękno „Wenus z Milo” symbolizuje harmonię, miłość, porządek i ład. Rzeźbę tę możemy utożsamiać z sukcesem, radością i szczęśliwym życiem, które bez wątpienia prowadzone jest we Francji. Zupełnie inny wydźwięk ma obraz „Rybak” z Galerii Luksemburskiej.

Tytułowa postać to uosobienie brzydoty, nędzy i ubóstwa. Symbolizuje zdegenerowanych mieszkańców Warszawy, ledwo co wiążących koniec z końcem. „Rybak” jest zatem alegorią choroby, nędzy, zacofania i smutku. Możemy go utożsamiać z nieradzącymi sobie w życiu obywatelami stolicy Polski. Jak więc widać, „Wenus z Milo” i „Rybak” bardzo ze sobą kontrastują. Dzieła symbolizują dwa zupełnie odmienne światy, z których jeden, czyli Paryż jest uosobieniem szczęścia, radości, porządku, ładu i harmonii, zaś drugi zdegenerowania, ubóstwa, biedoty, smutku i choroby, które obecne są w Warszawie.

Jak więc widać, symbole obecne w „Ludziach Bezdomnych” mają kilka, zasadniczych funkcji, a najważniejszą z nich jest ukazanie rozterek wewnętrznych Tomasza Judyma oraz jego stanu psychicznego. Ponadto służą one również do zaprezentowania zdania autora na temat kondycji polskiego społeczeństwa.

Naturalizm

Przejdźmy teraz do naturalizmu. Pierwszym dziełem Żeromskiego z tego zakresu, do którego chciałbym się odnieść, są „Ludzie Bezdomni”. W kontekście naturalizmu występującego w powieści najbardziej symptomatyczne są opisy warunków życia biedoty i pracy najniższych warstw społecznych, mające one na celu dokładne i szczegółowe przedstawienie poszczególnych sytuacji w kraju. Żeromski nie stosuje żadnych metafor ani przenośni, tylko dosadnie i bez ogródek prezentuje rzeczywistość. Idealnie widać to na przykładzie warszawskiej biedoty, która jest ukazywana przez autora w drobiazgowy sposób i z ujęciem wszelkiego rodzaju szczegółów, nawet tych mogących wywołać niesmak.

Dosadne opisy brudnych dzieci bawiących się w piaskownicy czy spoconych robotników pracujących w pocie czoła w fabryce są idealnym potwierdzeniem na występowanie naturalizmu w „Ludziach Bezdomnych”, podobnie jak czworaki Cisach. Świadczy o tym również opis ciała Korzeckiego, które odnajduje Tomasz Judym. Jest ono całe we krwi i ma roztrzaskaną głowę. Żeromski nie ma zatem żadnych barier przed pokazywaniem człowieka w kontekście biologicznym, nawet jeśli takie opisy mogą wywołać obrzydzenie, co stanowi jedno z głównych założeń naturalizmu.

Kierunek ten można zauważyć również w „Siłaczce”, która prezentuje skrajnie trudne warunki życiowe biedoty wiejskiej, organicznej cywilizacyjnie przez osoby o wyższym statusie. Mamy więc do czynienia ze szczegółowymi opisami brudu, ubóstwa i zacofania, które dotyczą codziennego życia najniższych warstw społecznych i pomagającej jej Stanisławy Bozowskiej. Podobnie sytuacja wygląda w „Doktorze Piotrze”, gdzie pojawiają się sceny wyzysku nieświadomego reguł ekonomicznych chłopstwa, które jest bez wyrzutów sumienia wykorzystywane przez głównego bohatera.

Także opowiadanie „Zmierzch” przynosi naturalistyczne obrazy rodziny Gibałów jako ludzi należących do natury, zmuszonych do wydobywania torfu w okrutnych warunkach, co stanowi jego jedyny sposób na przetrwanie. Z kolei w „Przedwiośniu” w naturalistyczny sposób zostali zaprezentowani biedni ludzie zniszczeni przez rewolucję i robotnicy pracujący w skrajnie trudnych w Chłodku, którzy byli wykorzystywani przez szlachtę zamieszkującą dworek w Nawłoci. W każdym z tych dzieł pojawiają się opisy smrodu, brudu, ubóstwa, skrajnego wycieńczenia fizycznego, ran i ludzkiego cierpienia związanego z wykonywaniem nieludzkiej pracy przez chłopów i robotników na rzecz osób znajdujących się wyżej w hierarchii społecznej.

Impresjonizm

Jako ostatni nurt omówię impresjonizm, który pojawia się w „Ludziach Bezdomnych” Stefana Żeromskiego. Młodopolska powieść poprzez impresjonizm ukazuje wyjątkowość natury. Posługując się licznymi epitetami, stara narratora się jak oddać ukazać rzeczywistość. W „Ludziach Bezdomnych” mamy do czynienia z hiperbolizacją i poetyzacją opisów natury. Daje się także zauważyć operowanie światłem oraz instrumentalizację, co ma oddziaływać na zmysły odbiorcy. Żeromski w swoim utworze przedstawia naturę z niezwykłym realizmem i dbałością o szczegóły.

Opisy te mają oddać ulotność chwili opisywanej przez autora, co stanowi główne założenie impresjonizmu. W „Ludziach Bezdomnych” w pewnym momencie widzimy także, że natura współgra ze stanem duchowym bohatera. Taka sytuacja ma miejsce w rozdziale „Przyjaźń”, gdzie przyroda jest zintegrowana z samopoczuciem Tomasza Judyma. Reasumując, w utworze Żeromskiego opisy są częste i znaczące, a ich zadanie stanowi impresjonistyczne ukazanie wyjątkowej rzeczywistości otaczającej bohaterów oraz skomplikowanej osobowości Tomasza Judyma.

W podobny sposób technika impresjonistyczna została wykorzystana w „Zmierzchu”, w którym autor wykorzystał ją w celu ukazania malowniczych, wiejskich krajobrazów. Posługując się epitetami, grą świateł, metaforami, wyrazami dźwiękonaśladowczymi i opisami danej chwili, zaprezentował piękną, wiejską rzeczywistość, będącą emanacją spokoju ducha, równowagi i harmonii. Taki obraz w skrajny sposób kontrastuje z naturalistycznym opisem pracy głównego bohatera.

Podsumowanie

Symbolizm, impresjonizm i naturalizm są wykorzystywane przez Stefana Żeromskiego w celu ukazania szeroko pojętych problemów społecznych. Symbolizm unaocznia zmiany społeczne zachodzące w Polsce na początku XX wieku i metaforycznie opisuje nierówności społeczne, naturalizm przedstawia ubóstwo i wyzysk najniższych warstw społecznych, a impresjonizm przedstawia opisy natury skontrastowane z nędzą, jak również ze stanem emocjonalnym bohaterów. Wszystkie 3 omawiane dziś kierunki zostały więc podporządkowane wobec nadrzędnej idei utworów Żeromskiego, jaką jest zwrócenie uwagi na problemy społeczne i ideowe dręczące ówczesne autorowi społeczeństwo.

Wykorzystanie symbolizmu, naturalizmu i impresjonizmu pozwala autorowi na różnorodne podejście do podejmowanych przez niego tematów, ponieważ gdyby każde z jego dzieł prezentowało problemy społeczne za pomocą takich samych metod i w ten sam sposób, byłyby z pewnością nużące i nie zainteresowałyby czytelnika. Należy również zaznaczyć, że duży wpływ na sięgnięcie po te 3 kierunki miała epoka Młodej Polski, w której tworzył Żeromski i która je rozpropagowała.

Bibliografia

I Literatura podmiotu:
1. Żeromski Stefan, Doktor Piotr, Siłaczka, Zmierzch, Wybór opowiadań, Książka i wiedza-Warszawa, 1985. ISBN 83-05-116654.
2. Żeromski Stefan, Ludzie bezdomni, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa, 1971.
3. Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa, 1984.

II Literatura przedmiotu:
1. Bałus Wojciech, Loth Roman, Historia Literatury polskiej – Młoda Polska cz. I, Wydawnictwo SMS, Bochnia-Kraków-Warszawa s.36-40, ISBN 83-88520-27-X.
2. Hutnikiewicz Artur, Młoda Polska, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997, S.266-277, ISBN-83-01-11394-4.
3. Maciejewska Irena, Biblioteka Narodowa. Stefan Żeromski. Ludzie bezdomni, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa, 1987, s. III- CXLIV. ISBN 83-04-02296-6.
4. Słownik terminów literackich, pod red. Sławińskiego J., wyd. 2, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1988, s. 194-195, 306-308, 502-504, (hasła: impresjonizm, naturalizm, symbolizm). ISBN 83-04-01787-3.

Ramowy plan wypowiedzi:

1. Teza: Stefan Żeromski to pisarz, który posługiwał się w swoich utworach symbolizmem, naturalizmem i impresjonizmem.

2. Kolejność prezentowanych argumentów:
a) Symbolizm: symbolizm wykorzystany, aby metaforycznie ukazać stan, w jakim znajduje się państwo polskie oraz rozterki wewnętrzne i ideowe głównych bohaterów.
b) Naturalizm: naturalizm wykorzystany w celu ukazania skrajnie trudnych warunków egzystencjalnych najniższych warstw społecznych i wyzysku przez ludzi wyżej postawionych, jakiego ofiarą padali chłopi.
c) Impresjonizm: impresjonizm wykorzystany w celu zaprezentowania opisów natury i skontrastowania jej z naturalistycznym obrazem biedoty oraz po to, aby odnieść się do stanów emocjonalnych bohaterów.

3. Wnioski:
a) Symbolizm, impresjonizm i naturalizm wykorzystywane są przez Stefana Żeromskiego w celu odniesienia się do szeroko pojętych problemów społecznych i stanów emocjonalnych oraz rozterek moralno-światopoglądowych głównych bohaterów.
b) Duży wpływ na wykorzystanie symbolizmu, naturalizmu i impresjonizmu w twórczości Stefana Żeromskiego miała epoka Młodej Polski, w której tworzył i w której kierunki te były nad wyraz popularne.
c) Impresjonizm, symbolizm i naturalizm pozwalają Żeromskiego na różnorodność w przedstawianiu głównego tematu jego twórczości, jakim są problemy społeczne.