Pieniądze jako przyczyna i motyw zbrodni w literaturze, filmie i sztuce (malarstwie)

Niezależnie od tego, czy to się komuś podoba, czy nie, faktem jest, że pieniądz rządzi światem, ponieważ większość ludzkich działań jest podejmowana dzięki mamonie i przez nią. Pieniądz to motor napędowy rozwoju cywilizacyjnego, a dzięki niemu stale następuje postęp w najróżniejszych dziedzinach życia społecznego, począwszy od sportu, po rozrywkę, skończywszy na najbardziej rozwiniętych technologiach. Niestety ma on również drugą stronę medalu, ponieważ jest ogromną pokusą, mogącą doprowadzić do zbrodni.

Chęć zdobycia pieniędzy za wszelką cenę może stać się przyczyną dramatów i tragedii, jakie wywołują sobie nawzajem ludzie. Świadczą o tym nie tylko media, w których aż roi się od informacji mówiących o zbrodniach spowodowanych pieniędzmi, ale również sztuka. Na jej podstawie bardzo wyraźnie widać, że mamona może być przyczyną niegodziwego zachowania, o czym chciałbym mówić podczas dzisiejszej prezentacji, bazując na przykładach z literatury, filmu i malarstwa.

„Zbrodnia i kara”

Pieniądze są przyczyną zbrodni w przypadku Raskolnikowa – głównego bohatera powieści Fiodora Dostojewskiego zatytułowanej „Zbrodnia i kara”. Młody mężczyzna, którego ambicje nie przystają do tego, co w życiu osiągnął, z powodu braku jakiegokolwiek majątku coraz bardziej pogłębia swoją frustrację. Mimo że uważa się za osobę inteligentną i lepszą od wielu innych jednostek, nie ma grosza przy duszy i ledwo wiąże koniec z końcem. Nie stać go na opłacenie czynszu, a nędza zagląda mu w oczy.

Kiedy frustracja głównego bohatera „Zbrodni i kary” sięga zenitu, postanawia zabić starą lichwiarkę, kradnąc jej pieniądze. Raskolnikow uważa bowiem kobietę za człowieka, który gorzej spożytkuje tę sumę niż on. Traktuje ją jak wesz ludzką, uważając ją za niegodną majątku, jaki posiada. Wyznawana przez niego ideologia mówi o tym, że świat dzieli się na jednostki gorszy i lepsze. Te pierwsze trzeba usuwać ze społeczeństwa, żeby dać szanse tym drugim, do których – jak można się domyślać – należy on sam. Kierując się tego typu myśleniem, zabija i okrada lichwiarkę.

Widać zatem, że pieniądze są ważnym, ale nie jednym z motywów zbrodni. Mimo to uważam, że Dostojewski na przykładzie Raskolnikowa uświadamia czytelnikowi, że sytuacja materialna ma wpływ na myślenie i etykę poszczególnych ludzi. Kiedy ambicja stoi w sprzeczności z wysokością majątku, jaki się zdobyło, człowiek często dorabia do tego ideologię, chcąc się rozgrzeszyć. Jak widać na przykładzie głównego bohatera „Zbrodni i kary”, owa ideologia w połączeniu z ogromną chęcią zdobycia pieniędzy może być zabójcza.

„Tańcząc w ciemnościach”

Kolejnym dziełem, które chciałbym omówić, jest tym razem film, a mianowicie „Tańcząc w ciemnościach” Larsa von Triera. Główna bohatera tego musicalu to Selma — Czeszka przybyła do USA w celu zarobienia pieniędzy dla swojego chorego syna, mającego — podobnie jak ona — problemy ze wzrokiem. Ciężko pracuje w fabryce zlewów i pomieszkuje u pewnego małżeństwa, z którym się zaprzyjaźnia. Powoli odkłada fundusze na wymarzony zabieg, gromadząc pieniądze w domu.

Pewnego dnia Salma przyłapuje właściciela domu na tym, że próbuje on ukraść jej pieniądze, na co ta reaguje złością i atakuje go. W wyniku szarpaniny mężczyzna zostaje śmiertelnie postrzelony, ponieważ z uwagi na fakt, że jest policjantem, posiada w kieszeni broń, która przypadkowo wystrzela. Widać więc, że główna bohaterka popełnia zbrodnię w afekcie, która właściwie nie stanowi jej winy, lecz bardziej policjanta łasego na jej pieniądze.

Pieniądze stanowią bowiem oszczędności jej życia mające być przeznaczone nie dla niej, lecz dla ukochanego syna, dlatego tak bardzo ich broni. Fakt, że z powodu zabójstwa mężczyzny, który de facto jest złodziejem, Selma zostaje stracona, pokazuje, że nie zawsze zbrodnia z powodu pieniędzy spotyka się ze sprawiedliwą karą. Jej czyn nie zasługuje na takie potraktowanie, gdyż nie wynika z chłodnej kalkulacji ani z chytrości, ale z miłości do syna i zostaje popełniony nieintencjonalnie.

„Dług”

Zupełnie inaczej do tematu podchodzi Krzysztof Krauze w filmie „Dług”. W tej produkcji zbrodnię dla pieniędzy popełnia Gerard — człowiek, który wchodzi w życie głównych bohaterów i przewraca je do góry nogami. Pod przykrywką rzekomej pomocy w inwestycji, jaką chcą przeprowadzić Adam i Stefan, bandyta wyłudza od mężczyzn wyimaginowany dług. Z każdym dniem nalicza niebotyczne procenty i coraz bardziej szantażuje bohaterów. Z powodu terroru, jakie Gerard wprowadza w ich życie, żona Adama porania dziecko, a Stefan jest zmuszony do rozstania się z ukochaną narzeczoną, choć wcale tego nie chce.

Co więcej, bandyta zaczyna nachodzić również rodzinę głównych bohaterów, a także zaczyna terroryzować ich przyjaciół, którzy są winni pieniądze Stefanowi i Adamowi. Ich życie zamienia się w koszmar, a każdy dzień staje się walką o przetrwanie i ciągłym rozmyślaniem nad tym, jak zdobyć fundusze, aby spłacić wyimaginowany dług. Kiedy staje się on tak duży, że niemożliwe jest jego spłacenie, a postawieni pod ścianą główni bohaterowie biorą sprawy w swoje ręce, dochodzi do tragedii, czyli zabójstwa przez nich Gerarda.

Jak więc widać, w „Długu” mamy do czynienia z dwiema zbrodniami spowodowanymi pieniędzmi — pierwsza, której nie da się usprawiedliwić, polega na terroryzowaniu Adama, Stefana oraz ich najbliższych przez bezlitosnego Gerarda, natomiast druga, którą da się w jakiś sposób usprawiedliwić, choć jest o wiele cięższego kalibru, polega na jego zabójstwie bandyty przez zdesperowanych głównych bohaterów. Oba te czyny były podyktowane względami finansowymi, z tą różnicą, że Gerard chciał zdobyć pieniądze, a Adam i Stefan zamierzali pozbyć się długu.

„Judasz zwracający srebrniki”

Ostatnim dziełem, do którego chciałbym się odwołać, jest namalowany przez Rembrandta obraz zatytułowany „Judasz zwracający srebrniki”. Jak można się domyślać na podstawie nazwy, przedstawia on sytuację, gdy zdrajca Jezusa chce oddać kapłanom pieniądze, jakie przyjął za wydanie swojego mistrza. Na pierwszym planie widać klęczącego Judasza, który błaga kapłanów, aby przyjęli z powrotem jego zapłatę, lecz daje się zauważyć, że ci nie chcą na to się zgodzić. Odrzucają srebrniki zdrajcy, ponieważ wolą dzięki nim skazać Jezusa na śmierć.

Pokorna postawa Judasza pokazuje, że potrafił on zrozumieć swój błąd i uświadomił sobie, że pieniądze nie są ważniejsze niż lojalność wobec człowieka, któremu się zawdzięcza tyle, ile Judasz zawdzięczał Jezusowi. Na podstawie obraz Rembrandta bardzo wyraźnie widać, jak ogromną pokusą jest mamona, ponieważ potrafi ona zawładnąć umysłem człowieka i sprawić, że przestaje się myśleć o konsekwencjach swoich czynów. Na podstawie pokornej i błagalnej postawy Judasza, pokazującej, że zdał on sobie sprawę ze zbrodni, jaką popełnił, da się zauważyć, że pieniądze przesłaniają wiele najważniejszych wartości i ideałów, o czym często zdajemy sobie sprawę zbyt późno, tak jak to miało miejsce w przypadku Judasza.

Podsumowanie

Sądzę, że wszystkie przytoczone przeze mnie przykłady potwierdzają postawioną przeze mnie na wstępie tezę, że pieniądze mogą być czynnikiem doprowadzającym do zbrodni. Często stanowią one tak dużą pokusę, że przysłaniają wszelkie inne ważne wartości, doprowadzając do takich czynów jak zabójstwa, terroryzowanie drugiego człowieka czy zdrada. Osoby, które się ich dopuszczają, z reguły wykazują się chciwością i żądzą zysku kosztem drugiego człowieka, tak jak było to w przypadku Gerarda, Judasza i Raskolnikowa. Mam jednak nadzieję, że w prawdziwym życiu pieniądze sprawiają więcej dobrego, niż ma to miejsce w zaprezentowanych przeze mnie dziełach.